بررسی تاثیرات خصوصیات زمین شناسی، ارتفاعی، ژئومورفولوژی، و پوشش گیاهی بر مخاطرات محیطی در GIS و ENVI
مقدمه
کشور ایران از نظر ویژگی های مورفوتکتونیک، اقلیمی و شرایط ژئومورفولوژیک، در یکی از پر خطرترین پهنه های کره زمین قراردارد که از نظر وقوع مخاطرات طبیعی و تنوع آن در زمینه بحران‌ها و مخاطرات طبیعی اقلیمی، ژئومورفولوژیکی و… از درجه خطر پذیری بالایی برخوردار است به طوری که از میان حدود 30 نوع مخاطره طبیعی که در ایران رخ می دهد، مخاطرات ناشی از وقوع زمین لرزه و سیل بیشترین تلفات جانی و خشکسالی و سیل به ترتیب بالاترین خسارات اقتصادی را داشته‌اند. وضعیت ژئومورفیک منطقه مورد مطالعه حاصل فعالیت های زمین ساختی و همچنین تغییرات آب و هوایی حاکم بر آن در طول دوره های زمین شناسی است. این پدیده گاه به صورت چشم‌اندازهای طبیعی بیان می‌شود. وجود نقاط بحران زا از نظر فرسایش وقوع سیلاب, انواع حرکات دامنه‌ای, زمین لرزه و… از جمله مسائل محیطی منطقه است که نوع برنامه‌ریزی متفاوت در راستای مدیریت پایدار در برابر بحران‌های طبیعی منطقه می‌طلبد و لزوم بررسی و مطالعه ژئومورفولوژی منطقه را مشخص می‌نماید.
با توجه به شرایط مورفولوژی، هیدرولوژی و توپوگرافی جهت‌گیری دامنه‌ای و ویژگی‌های سازندها و فرایندهای هوازدگی این منطقه برای وقوع مخاطراتی چون سیلاب، لغزش، حرکات دامنه‌ای، واریزه‌ای، زمین لرزه و هوازدگی محسوب می‌شود. به همین دلیل پدیده‌های متعددی در سرتاسر منطقه مشاهده می‌شود و در این تحقیق سعی بر ان است که پس از شناخت ویژگی ها و مسائل ژئومورفولوژیک منطقه، عوامل بحران زا با تاکید بر مسائل دامنه‌ای، توان‌های محیطی و تحولات آنها و نیز محدودیت‌ها تاثیرگذاری آنها شناسایی شده و پیشنهادهای لازم به منظور به کارگیری امکانات و تنگناها و در راستای مدیریت قبل از بحران ارائه گردد. در حقیقت تحلیل مدیریت پیش از بحران در ژئومورفولوژی، زمینه‌های علت‌یابی تحول پدیده‌ها را فراهم آورد. این موضوع یعنی شناخت ظرفیت‌های محیطی و تنگناها در واقع گام مهمی در راستای مدیریت محیط و پیشگیری از بحران‌های آتی در منطقه با توجه روند افزایشی جمعیتی منطقه و شکل‌گیری بحران‌های متعدد محیطی خواهد بود. این کارنیازمند مطالعات همه‌جانبه‌ای است که یکی ازارکان آن گستره مسائل ژئومورفولوژی و مدیریت سیستم‌های ژئومورفیک است (حسین زاده، 1383).
بحران‌های محیطی و انواع آن
مخاطرات محیطی محدود به وقایعی است که به طور مستقیم زندگی و اموال انسان را یا آسیب های طبیعی یا شیمیایی حاد تهدید می کند. با توجه به این مطالعه، واکنش های انسان نسبت به مخاطرات می تواند وقایع طبیعی را در محیط یا استفاده‌ی انسان از محیط را تغییر دهد. لذا می توان گفت مخاطرات محیطی حاصل ناسازگاری فرایندهای طبیعت زمین با مردم است. تحقیقات اخیر، مخاطرات محیطی را به 5 دستهی اصلی جوی، هیدرولوژیک، زمین شناختی، زیستی و فن آوری طبقه بندی کرده است.
به طور کلی مخاطرات محیطی شامل تنوع وسیعی از مخاطرات است که از رویدادهای طبیعی تا حوادث تکنولوژیک (ساخته‌ی دست انسان) تا وقایع اجتماعی (رفتارهای انسانی) را شامل می شود. اما در عمل تفکیک مخاطرات محیطی کار بسیار پیچیده ای است. زیرا مخاطرات محیطی، مولفه های محیط طبیعی و انسانی را به صورت توامان در خود دارند. به عنوان مثال مخاطرات ناشی از سیلاب می تواند نتیجه مولفه های طبیعی مانند تغییرات عناصر اقلیمی و افزایش فراوانی طوفان و نیز مولفه های انسانی به ویژه زهکشی زمین و یا تخریب و نابودی پوشش گیاهی، باشد. اصولا این فرایندها، به دنبال عدم تعادل موقتی در اجزای سیستم محیط طبیعی رخ داده و در مقیاس زمانی طولانی، پدیده هایی عادی به شمار می روند.
مخاطرات طبیعی
مخاطرات طبیعی ماهیت پیچیده ای دارد و این امر ارائه‌ی تعریفی دقیق از آن را با مشکل روبرو می سازد. چرا که وضعیت مخاطرات طبیعی در سطح جهان، وضعیت متفاوتی را به نمایش می‌گذارد. چنانچه که شکل زیر نشان می دهد میزان عملکرد این مخاطرات در میان قاره های جهان برابری نمی کند، بنابراین نمی توان تعریف جامعی از آن را ارائه نمود. کاهش خطرپذیری مخاطرات در سکونتگاه های شهری و روستایی به دلیل اهمیت موضوع، اجرای آن در چهارچوب سندای 2030 برای تمام کشور ها الزامی شده است.
از مخاطرات یا بحران‌های طبیعی تعاریف متعددی در میان منابع داخلی و خارجی ارائه شده است. به طور کلی می‌توان مخاطرات طبیعی را حادثه یا واقعه‌ا‌ی طبیعی دانست که سکونتگاه‌های انسان، ساختمان‌های ساخته‌ی انسان نظیر جاده‌ها و سدها، فعالیت‌های اقتصادی وی مانند کشاورزی، معدنکاری و… را تهدید می کند یا عملا موجب خسارت رساندن و نابودی آنها می‌شود. از جمله مهم ترین مخاطرات طبیعی می توان به طغیان رودخانه‌ها، زمین لرزه‌ها، تسونامی‌ها، فوران‌های آتشفشانی و طغیان‌های جریان‌های یخچالی اشاره نمود. بلاياى طبيعى، وقايع تهديدكننده اى هستند كه نه تنها در لحظه‌ی وقوع بلكه با توجه به عواقب آنها، در بلندمدت به خسارت فيزيكى و اجتماعى منجر می شود. هنگامی که نتايج وقوع چنين حوادثى بر جامعه يا زيرساخت ها زياد باشد، به صورت بلایاى طبيعى ظاهر می شوند. بلايا، علی رغم وقوع ناگهانى، قابل پيش بينى هستند كه بر نظام هاى طبيعى و انسانى تأثيرات منفى می گذارند. با توجه به تعاریف مختلف از ماهیت مخاطرات طبیعی، این پدیده تحت تاثیر معیارهایی از قبیل بزرگى، تكرار دفعات وقوع و همچنين معيارهاى مكانى و موقتى بودن، قرار دارند.
لایه GIS نقاط مکانی سیل های ایران
نرم افزار اکسل محاسبه خودکار شاخص های هیدرومتری
مکان های مستعد خطر سیل استان تهران در گوگل ارض
در حال حاضر یکی از دلایل اساسی بالابودن تلفات ناشی از مخاطرات طبیعی در کشور، نحوه ی مدیریت بلایای طبیعی است که در آخرین زمین لرزه ی ایران یعنی زمین لرزه‌ی 8 دی ماه 1382 و 31 خرداد 1369 رودبار- منجیل، ضعف های اساسی آن در کشور کاملا آشکار گردید. اساسا مدیریت مخاطرات طبیعی یا مدیریت بحران را به سه دسته ی فعال، انفعالی و آشفته تقسیم می کنند. در روش مدیریت فعال قبل از هر چیز تلاش می شود اندازهی خطر و میزان آسیب پذیری تعیین گردد و سپس اقدامات در دو قلمرو ساختمانی و غیر ساختمانی به مرحله ی اجرا در می آید. در این نوع مدیریت تمام اقدامات بایستی قبل از رخداد بلا، اتخاذ شوند تا مقاومت در برابر آینده را افزایش دهند. در روش انفعالی برای به کنترل در آوردن و یا کاهش بلا هیچ اقدامی انجام نمی گیرد و در حقیقت با قبول خطر ، تمام اقدامات به بعد از وقوع مخاطره موکول می شود. این اقدامات شامل نجات جان افراد، امداد رسانی و تامین خسارات است. در نوع سوم یعنی مدیریت مخاطرات طبیعی یعنی از نوع آشفته در هیچ یک از زمینه های پیشگیری و یا امداد و نجات برنامه های پایدار ارائه و اجرا نمی شود و اصولا به طور مقطعی و روزمره تلاش هایی آغاز و بی پایان رها می شود و به هنگان وقوع حادثه سردرگمی حاکم می گردد.
روش شناسی مورد استفاده در این مطالعات بر شالوده قابلیت های سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و نیز فنون مورد استفاده در روش های تحلیل اطلاعات محیطی استوار می باشد.
