زمین شناسی ارتفاعی گتوند

عامل زمین شناسی که در واقعیت دو بخش ساختار فیزیکی سازندها و جنس شیمیایی سازندها را نشان می دهد همواره تحت تاثیر شرایط اقلیمی هر منطقه جغرافیایی توپوگرافی یا شکل زمین را می سازد. شکل زمین که لندفرم ها را به ما نمایش می دهد از دو عامل زمین شناسی از پایین و شرایط اقلیمی از بالا و برهم کنش متقابل این دو عامل به وجود می آید. تشکیل دره ها و قله ها از یک طرف تحت تاثیر مکانیزم های درونی زمین و از طرف دیگر تحت تاثیر قدرت فرسایندگی و برشی اقلیم از بالا است.

ارتباط زمین شناسی و توپوگرافی در مکانیابی سد به این معنی است که ارتباط متقابل زمین شناسی و شرایط آب و هوایی منجر به ایجاد توپوگرافی می شود که تحت تاثیر دو جنبه فیزیکی و شیمیایی مکان سد اهمیت می یابد. در این ارتباط اگر یکی از جنبه ها مانند توپوگرافی مناسب در نظر گرفته شود و جنبه فیزیکی در نظر گرفته نشود می تواند منجر به خسارات جبران ناپذیر زیست محیطی شود.

توپوگرافی هر منطقه زمینه توسعه اقتصادی را برای مردم هر منطقه فراهم می کند. از جمله این موارد دره هایی است که می توانند محل بسیار مناسبی را برای احداث سد ها و بهره برداری از مناطقع آب های سطح و زیر زمینی جهت توسعه کشاورزی و ارتزاق جمعیت فراهم می کند. در این فرایند اولین اصل دانش جغرافیا ارتباط متقابل جامعه انسانی و محیط طبیعی است. در فعالیت های اقتصادی مانند احداث سد گتوند لازم است تمام ابعاد و معیار های مکانیابی برای اجرای یک پروژه در نظر گرفته شود. در اجرای پروژه های مکانی ابعاد بسیار پیچیده و معیارهای چندگانه باید بصورت لایه های مکانی در GIS در نظر گرفته شوند. این موضوع نه تنها نیاز مند دانش تخصصی GIS بلکه نیازمند دانش چندجانبه نگری و دید ترکیبی جغرافیایی است. در دیدترکیبی جغرافیایی تمام عوامل بطور متقابل هم بر سایر عوامل تاثیر می گذارند و هم از عوامل دیگر تاثیر می پذیریند. در این تاثیرات متقابل در طور زمان طبق نظریه گرجوالیسم (gradualism) محیط طبیعی و زندگی جامعه انسانی توسعه پیدا می کند. در پروژه سد گتوند (Gotvand Dam) دو جنبه بسیار اولیه و ابتدایی و تاثیرات آنها در نظر گرفته نشده است. در احداث و مطالعه طرح سد گتوند جنبه فیزیکی زمین شناسی در نظر گرفته شده است ولی جنبه شیمیایی زمین شناسی در نظر گرفته نشده است. در نتیجه سد در بهترین مکان از نظر توپوگرافی واقه شده است اما در مجاورت یک توده گنبد نمکی قرار دارد که منجر به شور شدن آب پشت سد شده است. گنبدهای نمکی توده های فشرده ای از نمک هستند که در دل سازندها زمین شناسی قرار دارند و بصورت تپه های گنبدی شکل برجستگی های نرمی در سطح زمین ایجاد می کنند. نقشه گوگل ارث گنبد های نمکی کل ایران را می توانید در گوگل ارث در این قسمت مشاهده کنید. نتیجه این امر شورشدن آب مخازن سد و نابودی زمین های کشاورزی هزاران زارع و نابودی سطح زیر کشت اراضی کشاورزی قابل توجه در پایین دست این سد شده است.

در نتیجه این سود مدیریت در مکانیابی و اجرای طرح سدسازی، سد گتوند در پایین دست موجب نابودی درختان خرما و همچنین بلا استفاده ماندن بسیاری از زمین های کشاورزی شده است.

توپوگرافی به معنی نمایش ویژگی های فیزیکی سطح سیاره زمین، نه تنها ساختار زمین شناسی یک کشور، بلکه تا حد زیادی تاریخ و گذشته زمین شناسی آن سرزمین را نمایش می دهد. این ارتباط به حدی است که اگر نقشه زمین شناسی و نقشه توپوگرافی به خوبی با هم تطابق نداشته باشند، یکی یا دیگری اشتباه نقشه برداری شده است. نهرها وجود اولیه خود را مدیون بالا آمدن و کج شدن سنگ های چینه ای هستند. آن‌ها از شیب‌ها مانند پشت بام خانه پایین می‌روند و راه خود را به سمت دریا قطع می‌کنند و ساده‌ترین کانال‌ها را با دقت انتخاب می‌کنند. رانل‌ها به زودی در سنگ‌های نرم‌تر ساخته می‌شوند، و زمانی که سنگ‌های سخت‌تر خود را نشان می‌دهند، معمولاً می‌توان مسیری را پیدا کرد که هیچ شکاف یا شکافی برای گذرگاه‌های مستقیم‌تر ایجاد نشود. در سطح زمین هیچ تسکینی جز برای بالا آمدن، چین خوردگی و شکستن طبقات وجود نخواهد داشت. لندفرم هایی که به این صورت شکل می‌گیرد، عمر کوتاهی خواهد داشت، دلیل آن این واقعیت است که سنگ‌ها از نظر سختی و مقاومت در برابر عمل عناصر بسیار متفاوت هستند. باد، باران، تناوب گرما و سرما، کار آب روان، جزر و مد، همگی تمایل دارند تا آنچه را که از سطح دریا بالا رفته پایین بیاورند و همه چیز را به دشتی یکنواخت تبدیل کنند.

در این فاجعه سد گتوند قابل مشاهده است که چطور ارتباط متقابل انسان و محیط موجب اثرات سو برای هر دو شده است. اقدام انسانی در پاسخ به لندفرم مناسب زمین جامعه انسانی به سمت احداث سد سوق داده است. در پاسخ بعد می بینیم که محیط طبیعی به کنش جامعه انسانی پاسخ داده است و موجب شور شدن زمین های کشاورزی شده است. پس عامل محیط بر زندگی انسانی تاثیر گذاشته است. این کنش و واکنش تا مدتا بصورت یک دومینو ادامه دار خواهد بود. در فوری آموز برای مطالعه بیشتر نقشه پراکنش سد های کشور را در گوگل ارث مشاهده کنید.

نظر فوری آموز این است که مطالعات مکانیابی در بستر فناوری های GIS یکی از پیش نیازهای اجرای تمام پروژه ها باید باشد. همانطوری که امروز در ساخت جاده ها و سایر پروژه های بزرگ به جای زور بازو از ماشین آلات و فناوری های مکانیکی استفاده می کنیم. در فکر کردن نیز لازم است به جای اتکا به ذهن محدود بشری از قدرت محاسباتی فرم افزارها استفاده شود. شاید بتوانیم با زور بازو و استفاده از گاو و فیل پروژه های بزرگ در کشور ایجاد کنیم اما استفاده از ماشین آلات مکانیکی این کار به مقرون بصرفه تر و مطمئن تر اجرا می کند. همچنین از آسیب دیدن انسان ها جلوگیری می کند. فناوری های مکانیکی حدود 200 سال پیش در جهان رایج شدند و ما امروزه بدیهی می دانیم که از آنها استفاده کنیم. فناوری های کامپیوتری و نرم افزاری حدود 30 سال است که رایج شده اند، پس مسئولین محترم نباید مقاومت کنند و باید در تمام طرح ها از محاسبات کامپیوتری به جای فکر محدودت نوع بشر استفاده کنند. این جایگزینی موجب ارتقای مقام والای انسانی می شود. انسان به جای جان کندن می تواند متفکرانه و با قدرت تفکر خود به ایده پردازی برای استفاده از این فناوری ها بپردازد.