مخاطرات، سوانح و آسیب پذیری: تعاریف و کاربرد

در این نوشته با توجه به یافته های تیم تحقیقاتی دانشگاه تهران (+) در تحلیل مخاطرات در سکونتگاه های شهری و روستایی هر یک از اصطلاحات و تعاریف مربوط به مخاطره ، سانحه، و آسیب پذیری ارائه شده است. بنا بر این یافته ها این سه اصطلاح در سه سطح براساس درجه عمومیبت دسته بندی شدند.

ابزارها و روش های تحلیل مخاطرات

نتیجه گیری

اهداف مدیریتی

هرگونه بررسی تعاریف باید بتواند ضمن شناخت ابعاد حدود موضوع را ببندد تا بتوانیم متغیرها را براساس آن تنظیم و اندازه گیری نماییم. در مدیریت جغرافیایی هر شهر یا روستا با اهداف توسعه سرمایه گذرای، خرید ملک، برنامه ریزی برای توسعه لازم است با تعاریف و معیارهای تعیین کننده آشنا باشیم. لازم است تمام دهیاران محترم، کارشناسان شهرداری و برنامه ریزان شهری و منطقه ای با تعاریف مخاطرات و مدیریت محیط آشنا شوند تا بتوانند در حیطه وظایف خود عملکرد بهتری داشته باشند. نهایتا درک این مفاهیم موجب ارتقا کشور و ایجاد رفاه اجتماعی مردم می شود.

مخاطره

مخاطره طبیعی اشاره به وقوع شرایط و پدیده ای ویژه دارد که بطور زیان آوری زمان و فضای معینی را تهدید می کند.

مفاهیم مخاطرات طبیعی هم از نظر زمانی تکامل یافتند و هم در رشته های مختلف علمی تکامل داشته اند. از این جنبه، مخاطره طبیعی عناصری از محیط طبیعی است که برای انسان زیان آور بوده و نوعی تعامل بین انسان و طبیعت است. بنا به تعریف دیگر احتمال وقوع پدیده ای زیان بار و رخدادی خسارت بار که انسان و محیط او را تحت تاثیر قرار می دهد.

مخاطرات طبیعی رخدادهای تهدیدکننده ای هستند که می توانند در فضای فیزیکی و اجتماعی خساراتی را ایجاد نمایند که این خسارات هم می تواند کوتاه مدت باشد هم بلند مدت.

وقتی انسان های ماقبل تاریخ در سیاره زمین زندگی می کردند مخاطرات طبیعی تنها رخدادهای معمول طبیعت محسوب می شدند. با توسعه تمدن بشری و بعدها پیشرفت های قابل توجه، تعاملات انسان با طبیعت بیشتر شد. با گسترش تعاملات جوامع انسانی با محیط طبیعی این رخدادهای ژئوفیزیکی و به عبارتی مخاطرات طبیعی تبدیل به بلایا یا سوانح طبیعی شده اند.

درواقع، آسیب پذیری جوامع انسانی در برابر این رخداد های طبیعی موجب تبدیل آنها به بلایای طبیعی می شود (نظام محله و همکاران، 2013). به بیانی دیگر، بلایای طبیعی حاصل انطباق نقاط آسیب پذیر با نقاط رخداد مخاطرات طبیعی می باشند.

انواع مخاطرات را میتوان در دسته های مخاطرات ژئومورفولوژی مانند رانش زمین، مخاطرات تکتونیکی مانند زمین لرزه و سونامی، مخاطرات هیدرولوژیکی مانند سیل و بهمن، مخارات آب و هوایی مانند طوفان و ریزگرد، مخاطرات اقلیمی مانند آتش سوزی جنگل ها، و سایر زمینه ها طبقه بندی کرد.

سانحه

زمانی که این مخاطرات طبیعی به جوامع و زیرساختها آسیب وارد نمایند سانحه طبیعی یا بلای طبیعی شناخته می شوند.

در دهه های شصت میلادی سوانح را رخدادهای غیرقابل کنترلی می دانستند که موجب خطر شدید در جوامع می شود بطوریکه جامعه تمام یا بخشی از کارکرد خود را از دست می دهد. دیدگاه جامعه بی دفاع که تحت تاثیر یک نیروی طبیعی قدرتمند خسارت دیده این تعریف را بیان می کند که یک سانحه اختلالی شدید، ناگهانی، و با تکرار فراوان است که ترتیب ساختاری معمول یک جامعه را برهم می ریزد طوریکه جامعه هیچ کنترلی به آن ندارد.

امروزه، سانحه طبیعی را نتیجه تعامل بین یک پدیده طبیعی شدید و یک جامعه انسانی آسیب پذیر می دانند که منجر به اختلال کلی و تخریب، خسارات جانی، خسارت به معیشت و مصدومیت می شود.

در گزارشات دهه بین المللی کاهش سوانح طبیعی (DRR) سانحه را اینگونه تعریف می شود: اختلال جدی در کارکرد یک جامعه که موجب مجموعه ای از خسارات گسترده انسانی، اقتصادی، و محیطی می شود که فراتر از توان جامعه گرفتار شده است که آن جامعه نمی تواند با وجود منابع موجود خود از پس آن برآید. این تاثیرات با توجه به شرایط خاص سکونتگاه های روستایی و شهری می تواند بخش های مختلف این جامعه را متاثر نماید.

سوانح معمولا براساس سرعت وقوع به دوگروه ناگهانی و آرام و براساس علت وقوع به دو گروه طبیعی و انسانی تقسیم می شوند. بنابراین، از تعاریف سانحه طبیعی آشکار می شود که این تعاریف هم رخدادهای طبیعی و هم خصوصیات اجتماعی و اقتصادی را به عنوان علت سانحه لحاظ می کنند.

آسیب پذیری

آسیب پذیری عبارت است از یک ویژگی از افراد و گروه هایی از مردم که در یک فضای طبیعی، اجتماعی، و اقتصادی معین سکونت دارند که در آن فضا آنها برطبق پایگاه های گوناگون خود در جامعه به افراد یا گروه های کمتر یا بیشتر آسیب پذیر تقسیم می شوند.

این حالت یک مجموعه ای از ویژگی های پیچیده است که با ترکیبی از عوامل ایجاد می شود که عمدتا از خصوصیات طبقاتی، جنسیتی، و نژادی اخذ می گردد. در تعریفی دیگر آسیب پذیری درجه ای است که تا آن درجه جامعه در معرض خطر رخدادن پدیده های فیزیکی و طبیعی شدید است. احتمال خطر (ریسک) اشاره به احتمال وقوع و درجه ای دارد که تا آن حد عوامل اقتصادی-اجتماعی و اجتماعی-سیاسی ظرفیت جامعه را در جذب یا بهبود آن پدیده های شدید تحت تاثیرقرار می دهند. (آلکانتاراآیالا، 2002).

طبق تعریف وست گیت و اوکیف[1] (1976) آسیب پذیری عبارتست از اینکه تا چه درجه ای یک جامعه بواسطه وقوع حوادث طبیعی شدید در معرض خطر است. در اینجا ریسک اشاره به احتمال وقوع درجه تاثیرگذاری عوامل اجتماعی اقتصادی و اجتماعی سیاسی در ظرفیت جامعه برای جذب و بازیابی این رخدادهای شدید است.

مطابق تعریف کانون[2] (1993) آسیب پذیری عبارت است از یک ویژگی از افراد و گروه هایی از مردم که در یک فضای اجتماعی، اقتصادی، و طبیعی معین سکونت دارند که در این فضا براساس موقعیت متفاوت خود در جامعه به افراد کمتر یا بیشتر آسیب پذیر دسته بندی می شوند.

در این تعریف عوامل طبقه اجتماعی، جنسیت، و قومیت در نظر گرفته شد. براین مبنا، آسیب پذیری به سه بخش تقسیم می شود. 1) برجهندگی (تاب آوری) معیشت: درجه برجهندگی یک سیستم معیشتی ویژه یک گروه یا فرد و توانایی آنها برای مقاومت دربرابر تاثیر مخاطرات. 2) سلامت: مقاومت افراد و عملیات اقدامات اجتماعی گوناگون. 3) آمادگی: آمادگی برای حفاظت دربرابر یک مخاطره معین که بستگی به افراد دارد.

آیسان[4] (1993) انواع متفاوت آسیب پذیری را بیان می کند که عبارتند از: عدم دسترسی به منابع ( آسیب پذیری اقتصادی)، تفکیک الگوهای اجتماعی (آسیب پذیری اجتماعی)، فقدان ساختار های نهادی ملی و محلی قوی (آسیب پذیری سازمانی)، فقدان دسترسی به اطلاعات و دانش (آسیب پذیری آموزشی)، فقدان آگاهی عمومی (آسیب پذیری انگیزشی)، دسترسی محدود به قدرت سیاسی و نهادهای سیاسی ( آسیب پذیری سیاسی)، عقاید و رسوم معین (آسیب پذیری فرهنگی)، و ساختمان های ضعیف افراد ضعیف (آسیب پذیری فیزیکی).

بنابراین، افراد آسیب پذیری های متفاوتی دارند که نتیجه تعامل عوامل مختلف سکونتگاه آنها است. بنابراین، آسیب پذیری دو نوع کلی دارد که عبارتند از آسیب پذیری طبیعی وابسته به مخاطره طبیعی تهدیدکننده است مانند آسیب پذیری سیل یا لغزش و آسیب پذیری انسانی که براساس سیستم های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است.

با توجه به مباحث گفته شده، آسیب پذیری را می توان اینگونه تعریف کرد: میزان خساراتی که یک عنصر در معرض خطر هرنوع مخاطره طبیعی بسته به ضعف های سیستم های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، و فرهنگی می تواند ببیند.

ابزارها و روش های تحلیل مخاطرات

در تحلیل مخاطرات و سوانح از ابزارهای پردازش مکانی در یک دست و دیتاها و اطلاعات مکانی و جغرافیایی در دست دیگر استفاده می شود. مهمترین این ابزارها نرم افزارهای GIS و مهمترین این دیتاها را می توان آمارهای جمعیتی و آمارهای مسکن شهری و روستایی دانست. تلفیق این اطلاعات کمک می کند بتوانیم سکونتگاه ها را از نظر درجه آسیب پذیری مساکن و جمعیت تحلیل کنیم. این نتایج می تواند برای اهداف امداد و نجات، سرمایه گذرای اقتصادی، پژوهش عوامل اجتماعی، و برنامه ریزی های توسعه توسط دهیاران، کارشناسان شهرداری، پژوهشگران و برنامه ریزان سازمان های برنامه و بودجه بسیار کاربردی و سودمند باشد.

روش های تلفیقی تصمیم گیری چند معیاره در مکانیابی جغرافیایی با توجه به مدل های مدیریت مکانی می تواند نقش مهمی در اجرای این برنامه های مکانی داشته باشد. مهمترین این مدلهای مدیریت مکانی مدل فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) است که مهمترین کاربرد آن وزن دهی به معیارهای متعدد تاثیر گذار در تصمیم گیری و انتخاب است.

نتیجه گیری

در این نوشته به تعاریف مختلف درباره سه اصطلاح مخاطره، سانحه، و آسیب پذیری پرداختیم. این سه تعریف کاملا در کنار هم مفهوم می یابند. بنابر یافته های تیم تحقیقاتی دانشگاه تهران در موضوع تحلیل مخاطرات سکونتگاهی و مدیریت جغرافیایی، هر کدام از این سه تعریف را می توان براساس سطح از بالا به پایین رتبه بندی کرد. سطح اول مخاطره است که به خودی خود رخ می دهد و می تواند خطر داشته باشد یا نداشته باشد. سطح دوم سانحه است که اگر مخاطره به خسارات جانی و مالی منجر شود می توانیم آن را سانحه بدانیم. و سطح سوم که هر سانحه برای همه مردم خسارات ندارد. یک سانحه می تواند با توجه به درجه آسیب پذیری خانه ها و افراد متفاوت باشد. مثلا یک مخاطره در یک شهر می تواند برخی منازل را خراب کند و منزل همسایه آن خسارتی نبیند. همچنین یک سانحه می تواند دو شخص را در یک مسکن بطور متفاوت مصدوم کند. پس می توانیم بگوییم این سه از بالا به پایین ریز می شوند. سطح اول کلییت و عمومیت بیشتری دارد. و سطح سه بستگی به اعضای جامعه و زیر مجموعه های مورد مطالعه دارد.

برای کارهای سرمایه گذاری در زمین های شهری و روستایی، خرید مسکن در روستا و شهر ها و آبادی های ایران و همچنین برای توسعه برنامه ریزی های مکانی لازم است همه تحلیل ها براساس شناخت متغیرهای ضروری باشد. در مدیریت جغرافیایی نیازمند شناخت تمام ابعاد سکونتگاه ها هستیم تا بتوانیم خطرات و جنبه های تهدیدکننده را بررسی کنیم.