---

توان زیستی آب

همانطور که در مقالات قبلی فوری آموز اشاره شد انسان ها برای بقا و زنده ماندن بر روی سیاره زمین به شکل های مستقیم و غیرمستقیم به منابع آبی دردسترس وابسته هستند و منابع آب به شکل های مختلف از جمله منابع سطحی و زیرسطحی بعد از هوا مهمترین ماده مورد نیاز موجودات زنده و انسان است. مهمترین این منابع آبی شامل آب چشمه های طبیعی، قنات های زیرزمینی دست ساز گذشتگان، چاه های حفر شده در دشت ها، و منابع سطحی رودخانه ها و نهرهای جاری از دل کوهستان ها است.

در این میان رودخانه ها و بطور کلی آب از دیرباز نقش مهمی در شکل گیری و بقای تمدن بشر در اعصار مختلف ایفا نموده است (ایرانی بهبهانی و همکاران، 1389). با ظهور کشاورزی اهلی انسان ها در مکان محدود شدند. این محدودیت مکانی موجب وابستگی بیشتر آنها به منابع طبیعی شده و در نتیجه پراکنش آنها را بیشتر شکل داده است.

در نهایت با انتقال افراد از روستا ها به شهر ها انسان ها کم تحرک تر شدند. تصمیم در مورد محل سکونت می توانست تعارضات احتمالی با طبیعت را ایجاد نماید (عسگری، 1389). برای مثال اسکان در کنار رودخانه ها می توانست هنگام رخداد سیلاب خطرناک باشد و همچنین نوسانات فصلی و دوره ای در قالب خشکسالی تاثیر بیشتری به شکل و گسترش این فضاهای مسکونی داشته است.  

مجموعه های زیست محیطی طبیعی از قبیل حاشیه رودخانه های شهری (شورمیج و همکاران، 1385) امروزه تا حدود زیادی تحت تاثیر اعمال و کنش های انسانی قرار گرفته (ژوو و همکاران، 2023) و نه تنها شکل و کالبد فیزیکی آنها دچار تغییرات بسیاری گشته، بلکه در عملکرد و کارکرد این فضاها نیز تغییرات عمده ای صورت پذیرفته است (شهریار و همکاران، 1397؛  تقوائی، 1391).

از آنجایی که این نواحی کالاها و خدمات مهمی را برای عموم مردم فراهم می­سازند که برای رفاه و آسایش خاطر و اجتماعی آنها حائز اهمیت است، بنابراین هر گونه تغییری که در ماهیت و عملکرد اینگونه فضاها رخ دهد می­تواند تاثیر متقابلی را بر زندگی مردم داشته باشد (پارسی،1379).

مطالعات انجام شده بر روی اکوسیستم های وابسته به آب های زیر زمینی نشان می دهد که آنها با فشار روز افزون مصرف آب، آبیاری و تغییر اقلیم روبرو هستند که این موجب تغییر سطح اساس آب های زیر زمینی می گردد و این تغییرات بر روی تنوع زیستی تاثیر گذار می باشد.

برای مطالعه بیشتر توان زیستی آب می توانید به مقالات مربوط مدیریت منابع آب توسط کارشناسان آب به این زمینه در وبسایت زمین ایکس مراجعه کنید.

---

• مدیریت منابع آبی

در این نوشته بعد از ارائه تعاریف براساس منابع معتبر جهانی به بررسی مسایل و معضلات بحران آب، منابع آب موجود سطحی و زیرزمینی، مصرف منابع آب و بحران های ناشی از آب و اثرات آن پرداخته ایم. این موضوع از بعد جهانی و شرایطی که مدیریت منابع آبی را الزمامی می نماید مورد بحث قرار گرفت. در این نوشته پتانسل های اقتصادی اجتماعی و تهدیدهای منابع آبی قنات های قدیمی و همچنین چشمه ها پرداختیم که نقش موثری در تامین آب شرب و آبیاری اراضی زراعی مناطق مختلف ایران ایفا نموده اند. برای این منظور لازم است هر متخصص منابع آب و هر مدیری بتواند موقعیت منابع آبهای سطحی و زیر زمینی کشور را براحتی بر روی تصاویر ماهواره ای آنلاین بدون نیاز به نصب برنامه مشاهده نماید. لذا، در ادامه روش بررسی این منابع را روی نقشه های آنلاین معرفی کردیم. در نتیجه شما بطور کاربردی می توانید منابع آبی چشمه ها، قنات ها، رودخانه ها، و حوضه های آبخیز را روی نقشه های گوگل ارث مشاهده کنید.

---

مدیریت منابع آبی

تعریف مدیریت منابع آب

مساله آب و نیاز به مدیریت صحیح

بحران آب و نیاز به مدیریت

ضرورت مدیریت منابع آبی

بهترین روش های مدیریت آب

نتیجه گیری

---

تعریف مدیریت منابع آب

مدیریت منابع آب (WRM) فرآیند برنامه ریزی، سازماندهی برنامه های نهادی و مصوب، هدایت نیروهای مالی و انسانی و توسعه و مدیریت منابع آب، از نظر کمیت و کیفیت آب، در تمام بخش های مصارف آب شرب، کشاورزی، و صنعتی است. در تعریفی دیگر مدیریت منابع آب به فرآیند برنامه ریزی، توسعه و مدیریت منابع آب، از نظر کمیت و کیفیت آب در تمام بخش های مصارف است طوریکه به نفع انسان و اکوسیستم باشد. این اقدامات مدیریتی شامل مدیریت نهادها و موسسات، زیرساخت ها، مشوق ها و سیستم های اطلاعاتی است که مدیریت آب را پشتیبانی و هدایت می کند. هر کدام از المان های فوق برای مدیریت صحیح منابع آب های سطحی و زیرزمینی در جهت استفاده مطلوب و جلوگیری از نابودی این منابع ضروری است.

مساله آب و نیاز به مدیریت صحیح

همانطور که اشاره شد، با توجه به کمبود منابع آب و نیازهای روزافزون به این ماده حیاتی، هرگونه مدیریت نادرست می تواند بحران های حادی را برای جوامع ایجاد نماید. بنابراین، اهمیت درک وابستگی منطقی بین منابع آبی و پراکنش و توزیع جغرافیایی جمعیت (+) می تواند نقش مهمی در بهره برداری بهینه از این منابع ایفا کند. 

مدیریت انسان ها بر منابع آبی سابقه بسیار طولانی دارد. انسان ها از 10000 سال قبل با انقلاب کشاورزی و در نهایت اخیرا با انقلاب صنعتی به عنوان یکی از عوامل تاثیر گذار در تغییرات محیطی مطرح شده اند، زیرا قادرند که به طور قابل توجهی پوشش گیاهی، جانوران، خاک، آب و اقلیم را تحت تاثیر قرار داده و همچنین با فعالیت های خود سطح زمین را تغییر دهند. امروزه بیشتر کشورها فشار بی‌سابقه‌ای بر منابع آبی وارد می‌کنند. جمعیت جهان به سرعت در حال رشد است و برآوردها نشان می دهد که با شیوه های فعلی، جهان تا سال 2030 با کمبود 40 درصدی بین تقاضای پیش بینی شده و عرضه آب در دسترس مواجه خواهد شد. علاوه بر این، کمبود آب مزمن، عدم اطمینان هیدرولوژیکی، و رویدادهای شدید آب و هوایی (سیل و خشکسالی) به عنوان برخی از بزرگترین تهدیدها برای رفاه و ثبات جهانی تلقی می شوند. اذعان به نقشی که کمبود آب و خشکسالی در تشدید شکنندگی و درگیری ایفا می کند، رو به افزایش است.

در بسیاری از موارد، این دخالت ها موجب ایجاد و توسعه برخی مسایل و تشدید شرایط به بحران های محیطی و نهایتا تعارضات اجتماعی و سیاسی شده است. بحران آب از مهمترین چالش های زیست محیطی عصر نوین است که جوامع مختلف، با پیچیده تر شدن نیازها و افزایش رشد جمعیت و کاهش میزان منابع آب در دسترس با آن روبرو هستند. با توجه به اهمیت موضوع، تحقیق به دنبال بررسی رابطه منابع طبیعی از جمله منابع آبی و توزیع جغرافیایی جمعیت در استان قزوین انجام گرفته است.

تامین خوراک برای بیش از 10 میلیارد شخص تا سال 2050 مستلزم افزایش 50 درصدی در تولیدات کشاورزی (که امروزه 70 درصد منابع آب را مصرف می کند) است و به افزایش 15 درصدی در برداشت آب نیاز دارد. علاوه بر این تقاضای فزاینده، این منبع در حال حاضر در بسیاری از نقاط جهان کمیاب است. برآوردها نشان می دهد که بیش از 40 درصد از جمعیت جهان در مناطق کم آب زندگی می کنند و تقریباً یک چهارم تولید ناخالص داخلی جهان در معرض این چالش قرار دارد. تا سال 2040، تخمین زده می شود که از هر چهار کودک، یک کودک در مناطقی با کمبود شدید آب زندگی کند. امروزه امنیت آب یک چالش بزرگ و اغلب در حال رشد برای بسیاری از کشورها است.

تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی با تغییر چرخه های هیدرولوژیکی و هیدروژئومورفولوژی، غیرقابل پیش بینی شدن آب و افزایش فراوانی و شدت سیل و خشکسالی، وضعیت را بدتر می کند. تقریباً 1 میلیارد نفری که در حوضه های موسمی زندگی می کنند و 500 میلیون نفری که در دلتاها زندگی می کنند، بسیار بیشتر آسیب پذیر هستند. خسارات ناشی از سیل حدود 120 میلیارد دلار در سال تخمین زده می شود (فقط از خسارت مالی)، و خشکسالی، از جمله، محدودیت هایی را برای فقرای روستایی ایجاد می کند، که برای امرار معاش به شدت به تغییرات بارندگی وابسته هستند. آب بارندگی با جریان در رودخانه ها می تواند نقش مهمی در تامین آب های سطحی لازم برای کشاورزی آبی و شرب را فراهم نماید و با هزینه فیزیکی کمتری در دسترس قرار می گیرد. برای دیدن موقعیت مکانی رودخانه های کل کشور در برنامه Google Earth و همچنین مشاهده نقشه آنلاین حوضه های آبخیز و اسامی حوضه های اصلی کشور محصول نقشه حوضه های آبریز کشور را تهیه کنید. آب های زیرزمینی نیز در حال حاضر از سه روش چشمه های جاری از دل مناطق کوهستانی، قنات های حفر شده قدیمی، و همچنین چاه های عمیق و نیمه عمیق فعلی برداشت و استفاده می شود. برای مشاهده این سه مورد می توانید نقشه گوگل ارث چشمه های شهرهای ایران، نقشه گوگل ارث کل قنات های کشور، و نقشه گوگل ارث چاه ها را دانلود و در کنار سایر مکان ها بررسی کنید.

تکه تکه شدن این منبع امنیت آب را نیز محدود می کند. تا امروز، 276 حوضه فرامرزی وجود دارد که بین 148 کشور مشترک است که 60 درصد از جریان آب شیرین جهانی را تشکیل می دهند. به طور مشابه، 300 سیستم آبخوان ماهیتی فرامرزی دارند و 2.5 میلیارد نفر در سراسر جهان به آب های زیرزمینی وابسته هستند. چالش‌های تکه تکه شدن اغلب در مقیاس ملی تکرار می‌شوند، به این معنی که برای دستیابی به مدیریت بهینه منابع آب و راه‌حل‌های توسعه برای همه ، همکاری لازم است. برای مقابله با این چالش های پیچیده و مرتبط با آب، کشورها باید شیوه مدیریت منابع آب و خدمات مرتبط خود را بهبود بخشند.

---

برای مشاهده منابع آب و همچنین تاسیسات و تجهزیات آب استان تهران می توانید به فایل های منابع و تاسیسات آبی تهران مراجه کنید.

چالش‌های مدیریت منابع آبی

1. کمبود منابع آب: بسیاری از مناطق جهان با کمبود آب مواجه هستند. این مشکل به ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک شدیدتر است.
2. آلودگی منابع آبی: ورود فاضلاب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی به منابع آب، کیفیت آن را کاهش داده و استفاده از آن را محدود می‌کند.
3. تغییرات اقلیمی: افزایش دمای زمین و تغییر الگوهای بارش منجر به کاهش دسترسی به منابع آب و تغییر در زمان و مکان توزیع آن شده است.
4. افزایش تقاضا: رشد جمعیت و توسعه اقتصادی فشار زیادی بر منابع آبی وارد کرده و تعادل بین عرضه و تقاضا را برهم زده است.

راهکارهای مدیریت منابع آبی

1. بهینه‌سازی مصرف: استفاده از فناوری‌های نوین در بخش کشاورزی، صنعتی و شهری می‌تواند به کاهش هدررفت و افزایش بهره‌وری مصرف آب کمک کند.
2. تصفیه و بازیافت آب: توسعه زیرساخت‌های تصفیه آب و استفاده مجدد از فاضلاب تصفیه‌شده می‌تواند منبعی پایدار برای تأمین آب ایجاد کند.
3. مدیریت جامع منابع آب: برنامه‌ریزی یکپارچه و در نظر گرفتن همه جنبه‌های منابع آبی، از جمله آب‌های سطحی، زیرزمینی و زیست‌محیطی، برای مدیریت مؤثر ضروری است.
4. آموزش و فرهنگ‌سازی: آگاه‌سازی عمومی درباره اهمیت مدیریت منابع آبی و ترویج رفتارهای مسئولانه می‌تواند به کاهش مصرف بی‌رویه کمک کند.
5. تقویت قوانین و سیاست‌ها: تصویب و اجرای قوانین سختگیرانه برای حفاظت از منابع آبی و مقابله با آلودگی، نقش مهمی در مدیریت پایدار منابع آب دارد.

بحران آب و نیاز به مدیریت

در زمان حاضر بسیاری از مناطق جهان از جمله خاورمیانه، و در این میان کشور ایران از کمبود مزمن آب بسیار رنج می برند. تا جایی که سرانه آب تجدید شونده در ایران ، حدود 1800 متر مکعب است که در حال نزدیک شدن به آستانه بحران یعنی کمتر از 1700 متر مکعب می باشد. پیش بینی می شود با توجه به افزایش جمعیت (تا 90 میلیون تن) در 1404 مقدار آب تجدید شونده تا 1530 متر مکعب کاهش خواهد یافت که به معنای پایین آمدن از آستانه بحران است.

از جمله اقداماتی که می تواند این کمبود ناشی از تغییرات اقلیمی و شرایط جغرافیایی را تشدید نماید مدیریت نادرست (چناری و همکاران، 1396) و عدم درک روابط و وابستگی های جمعیت به منابع آبی است. مثلا، تخلیه کلیه پسابها از واحدهای صنعتی و زهکش های اراضی کشاورزی به منابع آب سطحی بدون توجه به موازین و مقررات و ضوابط زیست محیطی سازمان حفاظت محیط زیست و همچنین رعایت مقررات این دستورالعمل انجام می شود. این امر می تواند موجب تشدید بحران های آبی در برخی مناطق شود.

ضرورت مدیریت منابع آبی

برای تقویت امنیت آب در مقابل این پس‌زمینه تقاضای فزاینده، کمبود آب، عدم قطعیت فزاینده، افراط‌های بیشتر و چالش‌های پراکندگی، مشتریان باید در تقویت نهادی، مدیریت اطلاعات و توسعه زیرساخت (طبیعی و ساخته‌شده توسط انسان) سرمایه‌گذاری کنند. ابزارهای نهادی مانند چارچوب های قانونی و نظارتی، قیمت گذاری آب و مشوق ها برای تخصیص بهتر، تنظیم و حفظ منابع آب مورد نیاز است. سیستم های اطلاعاتی از جمله فناوری های دانش اطلاعات جغرافیایی (GIS) برای نظارت بر منابع، تصمیم گیری در شرایط عدم قطعیت، تجزیه و تحلیل سیستم ها، و پیش بینی و هشدار آب و هواشناسی مورد نیاز است. سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوآورانه برای افزایش بهره‌وری، حفظ و حفاظت از منابع، بازیافت آب طوفان و فاضلاب، و توسعه منابع آب غیرمتعارف باید علاوه بر جستجوی فرصت‌هایی برای افزایش ذخیره‌سازی آب، از جمله تغذیه و بازیافت آبخوان، مورد بررسی قرار گیرد. حصول اطمینان از انتشار سریع و انطباق یا کاربرد مناسب این پیشرفت‌ها کلیدی برای تقویت امنیت جهانی آب خواهد بود.

بهترین روش های مدیریت آب

برخی از مهمترین تکنیک‌ها شامل برداشت آب، نمک‌زدایی با انرژی‌های تجدیدپذیر، استفاده مجدد از آب، مدیریت هوشمند آب است که هر یک از این تکنیک‌ها پتانسیل تغییر روش مدیریت آب را دارند. روش های بهینه مدیریت آب نیازمند رعایت اصولی است که عبارتند از برابری اجتماعی، کارایی اقتصادی و پایداری محیطی. در نظر گرفتن این اصول نشان می دهد چگونه اقدامات ما بر دسترسی سایر کاربران به آب یا مزایای استفاده از آن تأثیر می گذارد.

نتیجه گیری

منابع آب بعنوان یکی از حیاتی ترین عناصر سیاره زمین که ادامه جریان تمدن فعلی را تضمین می کند، در شرایط روبه بحران قرار دارد. این موضوع لازمه مدیریت این منابع را ضروری می نماید. در این نوشته تعاریف و ابعاد مدیریت منابع آبی مطرح شده است. مدیریت منابع آبی نیازمند همکاری همه‌جانبه بین دولت‌ها، سازمان‌های غیردولتی، جامعه علمی و مردم است. با اتخاذ راهکارهای مناسب و پایدار، می‌توان از این منبع حیاتی به بهترین شکل استفاده کرد و تعادل بین نیازهای انسانی و حفظ محیط زیست را برقرار ساخت. در غیر این صورت، بحران آب به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های بشر در آینده نزدیک تبدیل خواهد شد.