نقش منابع آبی در جغرافیای سیاسی
منابع آبی یکی از مهمترین عناصر برای ادامه بقای جوامع و همچنین موضوع منازعات سرزمینی در طول تاریخ بوده است. نوع منابع آبی از جمله رودخانه ها، دریاها، و آب های زیر زمینی به شیوه های گوناگون در به چالش کشیدن روابط سیاسی نقش آفرینی کرده اند. مهمترین این چالش ها به شکل های اهرم های فشار برای کنترل رفتارهای سیاسی براساس درجه ارتباط عناصر ژئوپلیتیک با روابط دیپلوماتیک نمود پیدا می کند. در ادمه مهمترین این عناصر و مکانیسم آنها را مورد بحث قرارداده ایم. در ادامه بطور مختصر به بررسی نقش منابع آبی در جغرافیای سیاسی پرداخته ایم.
مبحث منابع آبی درجغرافیای سیاسی
تهدید منابع آب
تهديد و امنيت منابع آبی در قالب بخش‌هايي همانند منابع طبيعي و کمبود آن، کنترل آنها توسط واحدهاي بيگانه و کاهش دسترسي به منابع آب نمود پیدا کرد. این محدودیت در منابع آب با توجه به تقاضاهاي فزاينده ناشي از رشد جمعيت می تواند با گذشت زمان تشدید شود.
بر اين اساس، نسبت امنيت زيست محيطي و کشمکش بر سر منابع آب، مباحث بسياري در ادبيات سياسي و دانشگاهي با عنوان ژئوپليتيک زيست محيطي با رويکرد پسانوگرايي پرورانده شد (کاوياني‌راد، 1390، 119).
لازم به يادآوري است که بحران‌هاي منابع آبی را نمي‌توان جدا از متغيرهاي جغرافيايي، سياسي، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي دانست. اگر چه در گذشته ژئوپليتيک، درگيري حکومت‌ها و ملت‌ها را در رابطه با گسترش ارضي و حفظ منابع طبيعي مورد مطالعه قرار مي‌داد. اما در سال‌هاي اخير، مسائل منابع آبی را به عنوان عامل درگيري و منازعه يا همکاري ميان حکومت‌ها و ملت‌ها مورد ارزيابي قرار مي‌دهد. با وجود اين، به نظر مي‌رسد تهديدات امنيتي منابع آبی بايد پيش‌تر از اين وارد مبحث ژئوپليتيک مي‌شد. امروزه نظام های حکومتی از ابزارهایی مانند منابع آبی و شیوه های دسترسی به این منابع بعنوان اهرم های فشار و یا کنترل رفتار همسایگان یا سایر کشورها استفاده می کنند. مطالعه و تحلیل این پارامترها نیازمند بررسی و پردازش حجم عظیمی دیتا و اطلاعت جغرافیای طبیعی و انسانی بخش های مختلف کشورها است. این موضوع نقش استفاده از فناوری های پیشرفته مانند دانش سیستم های اطلاعات جغرافیایی (GIS) را در مدیریت منابع آب بیشتر آشکار می کند.
چالش منابع آب در روابط سیاسی
محافظت از منابع طبیعی از جمله آب با توجه به تعدد و پيچيدگي تفاهم نامه‌ها و کارگزاري‌هاي بين‌المللي که از آن دفاع مي‌کنند، چالش‌هاي ويژه‌اي در برابر انسجام و وحدت رويه‌ها به وجود مي‌آورد. موضوع تهديد های منابع طبیعی در ابتدا بر مبناي اين ملاك استوار است كه تخريب‌هاي جديد و خطرناك در زمينه‌ي منابع طبيعي (آب گوارا، منابع جانوری، خاك‌ها، جنگل‌ها و تنوع زيستي) و سيستم‌هاي حافظ زندگي (لايه‌ي ازون، نظام اقليمي، اقيانوس‌ها و جو زمين) وجود دارند كه در نتيجه‌ي سرعت گيري اخير فعاليت‌هاي اقتصاد جهاني پديدار شده است.
با افزايش جمعيت، مناطق شهري گسترش مي‌يابد، فعاليت‌هاي كشاورزي تشديد مي شود، بهره برداري از منابع طبيعي مانند منابع آبی و همچنین معادن و جنگل‌ها افزايش مي‌يابد. با تخريب و نابودي منابع طبيعي و زيستي توسط کشورهاي جهان به ويژه کشورهاي توسعه يافته و صنعتي، محيط زيست بشري دچار بحران‌ها و محدوديت‌هايي شده است. معمولا بعد از تخلیه آبخوان ها و سفره های آب های زیرزمینی بسیاری از چشمه ها با تهدید خشک شدن مواجعه می شوند و بسیاری از رودخانه ها به دلیل نفوذ بیشتر از طریق توزیع عمودی جریان های سطحی در زمین به زیرزمین دبی کمتری از قبل خواهند داشت. همچنین تنظیم جریان های رودخانه ها می تواند باعث تبخیر بیشتر و نهایتا کمبود آب بیشتری شود.
اين بحران‌ها و محدوديت‌ها در مباحث جغرافیای سیاسی و مدیریت منابع طبیعی از جمله منابع آبی قابل بررسي است. این موضوع به دلیل توان زیستی آب و منابع ابی در حفظ و بقای جوامع انسانی هر روز مهمتر شده و نیاز به مطالعات بیشتری خواهد داشت. در این میان، نظام سیاسی سازماندهی فضا را از طریق سلطه و تدوین مقررات یگانهسازی و سرکوب به انجام میرساند.
ژئوپلیتیک منابع آب
از آنجایی که موضوع ژئوپلیتیک را می توان مطالعه تأثیر عوامل جغرافیایی همچون: موقعیت، نحوه توزیع منابع طبیعی و انسانی بر روابط بین الملل دانست (Braden & Shelle, 2000, 5)، بروز مشکلات مربوط به منابع آبی می تواند در مقیاس ملی موجب بروز اختلافات سیاسی و همچنین تغییراتی در جابجایی های جمعیتی و توزیع فضایی جوامع انسانی شود (امینی و فتح اله پور، 1399).
اثرگذاري سياست‌هاي ملي و تصميمات کشورها بر تغيير اشکال و ابعاد عملکرد فيزيکي زمين به درجه‌اي رسيده است که مسائل زيست محيطي در قلمروهاي منطقه‌اي، فرامنطقه‌اي و کروی، ماهيتي ژئوپليتيکي پيدا كرده است. اين تأثيرات با گذشت زمان سرعتي سرسام‌آور به خود گرفته و به همین خاطر توجه صاحبنظران و تحلیلگران مختلف را در سراسر جهان به خود معطوف نموده است.
دلیل این امر تمايل جوامع انساني به بهره‌کشي از محيط زيست به مثابه يک منبع پايان ناپذير است که سبب بروز فاجعه شده و ضمن نابودي برخي از فضاهاي زيستي، منجر به ايجاد چالش‌ها و تهديدات امنيتي در حوزه‌هاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي شده است.
نتیجه گیری
با توجه به مباحث فوق می توانیم بیان داریم که منابع آب در طول تاریخ از گذشته تا به امروز به دلیل اهمیت حیاطی برای جوامع همواره بعنوان یک ابزار استراتژیک ژئوپلیتیک مورد استفاده قدرتهای ملی و بین المللی بوده است. امروزه نیز کشورها و قدرت های منطقه ای از این وسیله برای اعمال قدرت و کنترل برنامه های سیاسی خود بهره برداری می کنند. همچنین امروزه تحلیل و بررسی منابع آبی و ارتباط آن با تصمصم گیری های سیاسی نیازمند دید اطلاعاتی مانند گیراندازی های اطلاعاتی سامانه های اطلاعات جغرافیایی یا GIS است. این فناوری با قدرت تفکیک و برقراری ارتباط های ترکیبی می تواند روابط بین فاکتور های تاثیرگذار بر مدیریت منابع آب را شناسایی و درجه روابط علت و معلولی بین تصمیم گیری های سیاسی و تبعات منطقه ای و اجتماعی اقتصادی آنها را درک و شناسایی نماید. این موارد می تواند بهتر نقش منابع آبی در جغرافیای سیاسی را آشکار نماید.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.