ژئومورفولوژی: تعاریف، شرح وظایف، و مدیریت جغرافیایی

در این نوشته بعد از ارائه تعاریف و ابعاد دانش ژئومورفولوژی و نقش مهم آن در برنامه ریزی محیطی و مدیریت جغرافیای به پارامترهای مورد مطالعه در این شاخه علمی پرداخیم. ژئومورفولوژی تنها شاخه علمی است که اقدام به برنامه ریزی جامع برای یک سکونتگاه می کند طوری که بتواند تمام خصوصیات فیزیکی سیاره زمین را در کنار خصوصیات زیرساختی و روابط اجتماعی مردم آن منطقه در نظر بگیرد. مخاطرات ژئومورفولوژی که نتیجه ارتباط بین جامعه انسانی به همراه خصوصیات خاص مردم هر شهر یا روستا با طبیعت اطرافشان است که پتانسیل پیشرفت یا پسرفت یک منطقه را مشخص میکند.

مخاطرات هیدروژئومورفولوژی

روشها و ابزارهای مطالعاتی

سخن پایانی

تعاریف ژئومورفولوژی

ژئومورفولوژی (Geomorphology) یک شاخه علمی است که به منظور مدیریت جغرافیایی شهرها و روستا ها و تدوین برنامه مکانی به مطالعه پستی بلندی ها و تکامل لندفرم های سطح سیاره زمین و ساختارهای اجتماعی و اقتصادی سکونتگاه ها می پردازد. ژئومورفولوژی به مهارت برنامه ریزی محیطی یک منطقه برای دستیابی به اهداف مشخص با در نظر گرفتن عناصر جوامع محلی و ارتباط آنها با محیط طبیعی است. لذا، کارشناس ژئومورفولوژیست دارای مهارت مدیریت واحد های سکونتگاهی با نگاه به ارتباط دو سویه مردم آن سکونتگاه با محیط اطراف خودشان است. در این تعریف اهمیت توجه به ساختار های اجتماعی و اقتصادی و مناسب بودن آنها با خصوصیات محیط سیاره زمین از ضروریات مدیریت جغرافیایی ژئومورفولوژی است.

برای درک اینکه بدانیم ژئومورفولوژی چیست؟ لازم است با موضوعات کاری در این زمینه بیشتر آشنا شویم. موضوع ژئومورفولوژی در هسته خود بطور کمی اندازه گیری و سنجش متغیرهای سطح سیاره زمین مانند ناهمواری ها و عوارض اطراف محیط زندگی انسان و بطور کیفی مطالعه فرایند های تکامل این عوارض در طول زمان و اثرات آن در موقعیت سکونتگاه ها و سنجش جایگاه مکان های شهری و روستایی است.

موضوعات مطالعاتی

مهمترین پارامترهای مورد مطالعه در دانش ژئومورفولوژی عبارتند از شناخت پتانسیل های طبیعی و ظرفیت های جوامع محلی مانند روستا ها و شهرها، و تدوین برنامه جامع برای بهترین استفاده از زمین و منابع بطوری که سازگار با پایداری محیط باشد، مطالعه ارتفاعات و کلاس بندی لندفرم ها و اثرات آنها، بررسی تاثیرگذاری و تاثیرپذیری جوامع از نظر شیب زمین، تفاوت جوامع و مردم مناطق کوهستانی با مناطق دشت و اطلعات توپوگرافی، مخاطرات متفاوت در مناطق مختلف سطح زمین. در این برنامه ریزی ها توجه به پارامترهایی مانند نزدیکی و فواصل مکان ها در کنار توجه به بستر طبیعی شهر بسیار مهم است.

دانستن اینکه ژئومورفولوژی چه کاربردهایی دارد مستلزم درک ضعف ها و معضلات جوامع انسانی است که ناشی از برخورد آنها با طبیعت اطرافشان است. تمام معضلات آلودگی هوا، آلودگی آب و آلودگی خاک، مشکلات آبیاری و تنظیم جریان های سد ها و مخازن آب، سیل و زمین لرزه، و ضعف عملکرد سیستم های ترافیکی و حمل و نقل بین شهری همه از مواردی است که لازم است مطالعات ژئوموفولوژی را تقویت کنیم.

مخاطرات ژئومورفولوژی

در خصوص تعاریف مخاطرات و انواع آن در مقاله دیگر صحبت کردیم. در اینجا می خواهیم مخاطرات ژئومورفولوژی را بطور تخصصی بررسی کنیم.

مطابق برخی از تعاریف، مخاطرات ژئومورفولوژی آن دسته از تهدیدهایی برای منابع انسانی هستند که در نتیجه ناپایداری در عوارض سطح زمین روی می دهند و به عبارتی پاسخ لندفرم ها به فرایند های متفاوت هستند. اصطلاحات اصلی که در این زمینه استفاده می شوند شدت، فراوانی، و مقیاس های زمانی و مکانی است.

این مخاطرات در دو حالت تدریجی و ناگهانی عمل می کنند و پویایی سطح سیاره زمین در مقیاس های زمانی و مکانی متفاوت است. پاسخ لندفرم ها به تغییرات فرایندها مطابق با شدت و فراوانی رخداد ها، مقاومت مواد و اندازه لندفرم مورد نظر است. طبق تعریف دهه بین المللی کاهش سوانح طبیعی (1999)،

سوانح

سوانح طبیعی عبارت است از یک اختلال جدی در عملکرد یک جامعه که موجب خسارات انسانی، مادی، و زیست محیطی گسترده ای می شود که حتی فراتر از توان جامعه گرفتار شده در استفاده از منابع خود است. اصطلاح مخاطره در ارتباط با عوامل و فرایندهایی است که برخی از آنها عبارتند از عوامل و فرایندهای اتمسفری، هیدرولوژیکی، بیولوژیکی، و زمین شناسی. مخاطرات نتیجه تغییرات ناگهانی در رفتار بلندمدتی است که از طریق تغییرات جزئی در شرایط اولیه ایجاد می شود (کورگیالاس و همکاران، 2016). مهمترین اصطلاحات مربوط به مخاطرات طبیعی فراوانی و شدت و نیز مقیاس های زمانی و مکانی مخاطرات هستند.

مخاطرات هیدروژئومورفولوژی

مخاطرات هیدروژئومورفولوژی نیز مخاطراتی هستند که با تاثیرگذاری مستقیم یا غیرمستقیم فرایندهای هیدرولوژیکی در ارتباط هستند. مهمترین این نوع مخاطرات سیل و فرایندهای دامنه ای با تاثیرگذاری فرایندهای هیدرولوژیکی، اقلیمی، و زمین شناسی است.

روشها و ابزارهای مطالعاتی

در مطالعه یک منطقه مسکونی شهری یا روستایی، هر متخصص ژئومورفولوژی باید حتما در یک دست خود آشنایی کامل با دانش فیزیکی مطالعه کره زمین از نظر زمین شناختی، هیدرولوژی و منابع آبی، خاک و گیاهشناسی و فضای سبز داشته باشد و در دست دیگر خود آشنایی کامل با ساختار های جامعه شهری مانند قوانین شهری و طرح های توسعه شهری و روستایی، اصول اجتماعی و روابط اقتصادی و محرک مالی گرداننده زندگی مردم شهر و روستا، و درک مدیریت جغرافیایی داشته باشد.

در تدوین برنامه های شهری و روستایی هر متخصص ژئومورفولوژی از فناوری هایی مانند سیستم اطلاعات جغرافیایی (Geographical Information System) استفاده می کند.

سخن پایانی

در این نوشته با تعریف دانش ژئومورفوژی و حیطه وظایف یک متخصص ژئومورفولوژیست آشنا شدیم. مهمترین وظایف و اخیارات یک کارشناس ژئومورفولوژی تدوین برنامه جامع برای یک منطقه و یا سکونتگاه شهری و روستایی براساس بررسی جامع معیارهای طبیعی و معیارهای زیرساختی و اجتماعی است.