برجهندگی: تعاریف، انواع، راهنمایی برای توسعه پایدار سکونتگاه های شهری و روستایی

در این نوشته بعد از تعریف اصطلاح برجهندگی یا تاب آوری و بررسی انواع آن، به موضوع برجهندگی سکونتگاه های شهری و روستایی در اسناد جهانی پرداختیم. تاثیرات ارتقا تاب آوری در سکونتگاه ها می تواند کاهش اثرات مخاطرات باشد. به همین دلیل تلاش برای بهبود این مهم از وظایف دولت ها و شهروندان تمام کشورهای جهان است. در ادامه می توانید بدانید چطور با استفاده از ابزارها و مدل های پژوهشی و اجرایی تحلیل برجهندگی (تاب آوری) بهترین برنامه ریزی محیطی را برای هر منطقه جغرافیایی مانند یک شهر یا یک ده انجام داد. این آموزش و بخشهای معرفی شده در آن می تواند راهنمایی برای دهیاران و کارشناسان شهرداری باشد.

تعریف

برجهندگی سکونتگاه

برجهندگی در اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد

نمونه برجهندگی

ابزارهای سنجش

نتیجه

تعریف

برجهندگی (resilience) یا تاب آوری توانایی برگشت به حالت و کارکرد قبلی بعد از سانحه را بیان می کند. مطابق یافته های تیم تحقیقاتی دانشگاه تهران (+)، برجهندگی دو نوع است: برجهندگی سخت، قدرت ساختارها و نهادها و استقامت آنها تحت فشار زیاد و نقطه مقابل شکنندگی است. برجهندگی نرم، توانایی یک سیستم برای جذب حوادث ناگهانی و بازیابی خود بعد از تاثیر رخدادهای مختل کننده بدون تغییر اساسی در ساختار (structure) و کارکرد (function) سیستم است. برجهندگی با آسیب پذیری (vulnerability) متفاوت است. آسیب پذیری به نوعی در ارتباط با خطرپذیری است که از توانایی یک سیستم برای مقابله با یک رخداد نتیجه می شود، درحالیکه برجهندگی توانایی برگشت به حالت قبل از حادثه و بازیابی کارکرد قبلی بعد از سانحه را بیان می کند.

برجهندگی سکونتگاه

در خصوص بررسی توان برجهندگی سکونتگاه های شهری و روستایی (Rural and Urban Settlement) و شاخص های آن تا بحال مطالعه ای به زبان فارسی یافت نشده است. شرایط زندگی اجتماعی و سطح برخورداری و آسیب پذیری ساکنان سکونتگاه ها در برابر مخاطرات طبیعی بسیار متفاوت است. برای این منظور، ایجاد برجهندگی متناسب با شرایط هر سکونتگاه می تواند نقش مهمی در کاهش خسارات داشته باشد.

هدف یازدهم توسعه پایدار (Sustainable Development Goals) ایجاد سکونتگاه های انسانی و شهرهای پایداری است که جامع، ایمن، و دارای توان برجهندگی (برگشت پذیری) بوده و در برابر حوادث مقاوم باشند. دستیابی به اینگونه سکونتگاه های پایدار و ایمن تنها با برنامه ریزی صحیح و انطباق نیازها و ویژگی های سکونتگاه ها با محیط طبیعی و فرهنگ انسانی آن سکونتگاه صورت می گیرد. انطباق ویژگی های هر سکونتگاه با محیط طبیعی از جمله نحوه توسعه آن به سمت محدوده های با آسیب پذیری کمتر در برابر مخاطرات، موجب بهبود توسعه پایدار در مدیریت شهری می شود. بنابراین، علاوه بر جنبه های مدیریتی و انسان دوستانه، تعیین پهنه های آسیب پذیر سکونتگاهی کمک شایانی به دستیابی به هدف یازدهم توسعه پایدار می کند. یکی از مهمتری پارامتر ها در سنجش میزان برجهندگی سکونتگاه ها مجاورت و نزدیکی آنها با عوارض و مکان های اطراف است. به این معنی که مثلا سکونتگاه در کنار یک راه اصلی یا در کنار یک گسل فعال واقع شده است.

برجهندگی در اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد

در اهداف توسعه پایدار در خصوص برجهندگی شهرها و روستا ها تاکید شده است. در دستور جلسه سال 2015 سازمان ملل پیرامون اهداف توسعه پایدار ده مورد از اهداف فرعی در ذیل هدف یازدهم بیان شده اند که در ادامه آمده است. دو مورد از این اهداف در بند های 9 و 10 به شرح زیر است.

تا 2030، افزایش اساسی باید در تعداد شهرها و سکونتگاه های انسانی ای صورت گیرد که خط مشی ها و برنامه های یکپارچه در جهت تضمن، کارایی در استفاده از منابع، تقلیل و سازگاری با تغییر اقلیم، و برجهندگی دربرابر سوانح (ازجمله مخاطرات طبیعی) را بپذیرند و به اجرا در آورند. این سکونتگاه ها همچنین می بایست در راستای چارچوب سندای برای کاهش ریسک سوانح 2015-2030 (Sendai 2030)، مدیریت جامع ریسک سوانح را در تمام سطوح اجرا نمایند و توسعه دهند.

حمایت از کشورهای با کمترین میزان توسعه یافتگی از جمله از طریق کمک های مالی و فنی در ساختن ساختمان های پایدار و برجهنده با استفاده از مصالح محلی.

نمونه برجهندگی

برای مثال در زلزله هایی که در غرب کشور رخ داد منازل مسکونی زیادی ویران شدند و بعد از گذشت چندسال همچنان مردم از این خرابی ها رنج می برند. اما چهار سال بعد زلزله ای 7.5 ریشتری و بسیار شدیدتر در جنوب ترکیه رخ داد (+) و بعد از یک سال این شهر تقریبا تا حدود بسیار بیشتر از شهر سرپل ذهاب (+) بازسازی شد و زندگی و معیشت مردم تا حدود زیادی به حالت قبل برگشت.

برای مقایسه صفر و یکی می توان این زلزله ها را در کشور ژاپن با زلزله بم مقایسه کرد. در ژاپن با توانایی تابآوری بسیار بالا زمین لرزه های بسیار شدیدتر خسارات بسیار کمتر یا حتی ناچیزی بوجود می آورند. یا اگر خسارتی ایجاد شود در کمترین زمان ممکن گاهی چند روز یا چند ساعت بعد کاملا به حالت قبل بر می گردد.

ابزارهای سنجش

برای اندازه گیری و سنجش میزان برجهندگی سکونتگاه ها از فناوری های GIS و ابزارهای پردازش جداول در اکسل استفاده می شود. این ابزارها می توانند همم از بعد توصفی و تحلیلی این مقادیر را برای شهرها و روستاهای مختلف از جنبه های فرهنگی و اجتماعی اقتصادی بررسی کنند و هم می توانند این معیار را در قالب نقشه های پهنه بندی تولید کنند. این ابزارها معیارهایی مانند عوامل مجاورت به عوارض اطرا ف و یا معیارهای محیط طبیعی مانند توپوگرافی و ناهمواری های اطراف و شیب زمین را لحاظ می کنند.

نتیجه

برجهندگی امروزه یکی از معیارهایی است که دستیابی به آن توسط جوامع می تواند شدت اثر مخاطراتی مانند زمین لرزه، سیل، و طوفان ها را کاهش دهد. امروزه برای مدیریت بهینه مخاطرات و کاهش خسارات جانی و مالی در بین جمعیت روستاها و شهرها لازم است در جهت ارتقا توانمندی آنها از طریق بهبود قدرت برجهندگی آنها تلاشهایی صورت گیرد. ملاک تابآوری یا ریسایلینس با توجه به توسعه شهرها به سمت پهنه های اطراف و گسترش چشم گیر شهرها بر بستر سطح سیاره زمین باید در تمام برنامه ریزی های محیطی و مدیریت زمین مورد توجه قرار گیرد. این موضوع یک وظیفه همگانی و ماموریت دولت های کشور های جهان است.

با دانستن این تعارف می توان با استفاده از ابزارهای کاربردی نقشه ها و لایه های برجهندگی را برای سکونتگاه ها تهیه کرد. نتیجه این سنجش ها و تحلیل ها می تواند با استفاده از مدل های مکانیابی با استفاده از سیستم های اطلاعات جغرافیایی و همچنین چهارچوب های ساختاری و بوسیله مدل های تحلیل مانند فرایند تحلیل سلسله مراتبی به تهیه برنامه های مدون مدیریت محیط منجر شود. این برنامه ها می توانند در جهت دستیابی به اهداف توسعه پایدار مفید باشند.