در این نوشته به سکونتگاه: تعاریف، انواع، و راهنمای مطالعه آنها می نگریم. سکونتگاه ها را تعریف و از دیدگاه مدیریت مکانی و برنامه ریزی جغرافیایی به این مورد پرداختیم. مدیریت جغرافیایی هر مکان نیازمند درک مفاهیم و اصول ضروری غالب در آن مکان است. هر شهر و هر روستایی یک پدیده جغرافیایی است که تحلیل آن باید با ترکیب لایه های مختلف طبیعی و انسانی انجام شود.

تعریف

شکل‌گیری

سکونتگاه روستایی

سکونتگاه شهری

گسترش فیزیکی

روش مطالعه

تعریف

سکونتگاه مکانی است که مردم در آن زندگی می کنند. یک سکونتگاه می تواند یک خانه تکی در یک مکان دور یا جزیره باشد و یا یک شهر عظیم با چند میلیون جمعیت باشد. هر سکونتگاه در بستر یک مکان توسعه می یابد که روابط متقابل محیط طبیعی و جوامع انسانی آن منطقه چشم انداز های منحصر به فردی برای آن سکونتگاه ایجاد می کند که وجود این چشم انداز مشابه آن در مکانی دیگر غیر ممکن است. نمونه سکونتگاه های شهری و روستایی در ایران هستند که هر کدام ویژگی های خاص خود را دارند.

شکل‌گیری

شکل‌گیری سکونتگاه‌ها همواره ریشه در نیاز غریزی و فطریِ سکونت‌گزینی انسان دارد. سکونتگاه، بستر تحقق و فعالیت یافتن قابلیت‌ها و توانمندی‌های انسان می‌شود. هر یک از انسان‌ها در مقیاس‌های مختلف فردی تا جمعی و از زاویه نگاه خود، با ساخت مساکن، توسعه شبکه معابر، و ایجاد زیرساخت های خدماتی و نهاد های اجتماعی دست به این اقدام می زنند.  

به همین دلیل رابطه‌ای تنگاتنگ و انکارناپذیر میان انسان‌ها و سکونتگاه‌های آن‌ها وجود دارد؛ گویی ملازمت انسان و مکان، شرطِ تحقق زندگی انسان در شکل مطلوب آن است و حاصل این ملازمه و ویژگی‌ها و مختصاتی که از این دو عامل وام می‌گیرد در همۀ افعال انسانی به‌طور عام و در شکل سکونتگاه‌های انسانی به‌طور خاص قابل ملاحظه است.

می توان گفت مجموع کارهای انسان در جغرافیای خاص، شیوه سکونت وی را شکل می‌دهد و سکونتگاه‌ها محل تحقق، تجلّی و تجمیع افعال انسانی یا همان شیوه سکونت وی در مکانی معین هستند.

مكان يك سكونتگاه محل استقرار آن بر سطح زمين است که تصميم گيري در انتخاب اين مكان از سده ها پيش پيوسته در ارتباط با عوامل مكاني- موقعيتي متعدد به انجام مي رسيد (سعیدی، 1387). بنابراين، سکونتگاه‌های انسانی را می‌توان تحت تأثیر دو عامل جغرافیا، عوامل طبیعی و اقلیمی و شیوه سکونت ساکنان دانست، هرچند شیوه سکونت نیز متأثر از عامل اول است. (عباسی هرفته، 1389)

مشخص است که سکونتگاهها از نظر اندازه، وضعیت اداری، الگوهای فیزیکی، ویژگیهای اجتماعی و کارکردهای اقتصادی دارای تفاوتهای چشمگیر هستند. اغلب کوچکترین مراکز سکونتی دارای زیر ساخت مادی ابتدایی، سطح ناکافی خدمات عمومی و خصوصی، تقسیم کار ناقص و غیره هستند. (رحمانی و همکاران، 1394)

دو نوع سکونتگاه های انسانی سکونتگاه های روستایی و شهری هستند که هر کدام ویژگیهای جمعیتی و خصوصیات فضایی-مکانی متفاوتی دارند. شرایط زندگی اجتماعی و سطح برخورداری و آسیب پذیری ساکنان سکونتگاه های شهری و روستایی بسیار متفاوت است.

این تفاوت ها بین سکوننتگاه های شهری و روستایی باعث سطوح آسیب پذیری متفاوت آنها در برابر حوادث طبیعی و مخاطرات می شود. از این جهت نوع سکونتگاه ها در تحلیل آسیب پذیری آنها در برابر مخاطرات اهمیت می یابد. از طرف دیگر، اندازه این دو نوع سکونتگاه در بعد مکانی نیز در تحلیل مخاطرات نقش دارد.

سکونتگاه روستایی

سکونتگاه روستایی به عنوان فضایی خاص که در آن با توجه به تراکم کم نسبی جمعیت با نوع خاصی از فعالیتهای اقتصادی عمدتا از نوع کشاورزی مطرح است. ساکنان آن یک هویت اجتماعی مشترک دارند، دارای ساختار خاص خود است.

این واحد سکونتگاهی همچون تمام پدیده ها در طول زمان در معرض تغییر و تحول است. بنابراین، اجتماع روستایی جامعه ای پویا و ناگزیر از تغییر است و روستا در مکانی معین واقع شده که تحت تاثیر نیروها و روندهای درونی و بیرونی شکل گرفته است (رحمانی و همکاران، 1394). 

عوامل و نيروهاي گوناگوني در مكان گزيني و شكل پذيري سكونتگاههاي روستايي دخالت دارند (سعیدی، 1387). مكان يك سكونتگاه عبارت است از محل استقرار و برپايي آن بر سطح زمين که تصميم گيري در انتخاب آن از سده ها پيش پيوسته در ارتباط با عوامل مكاني- موقعيتي چندي بوده است.

برخي از اين عوامل در طول تاريخ عبارت بوده اند از: امكان امنيت و دفاع؛ دسترسي به آب كافي و مناسب؛ سهولت در دسترسي به سكونتگاههاي ديگر و مكان هاي مختلف دور و نزديك؛ دوري از خطر سيل و سيلاب؛ وجود اراضي حاصلخيز قابل زرع؛ و دسترسي به مواد تأمين كننده سوخت و مصالح ساختماني.

اگرچه نحوه اثرگذاري اين عوامل و نيروها بيش از هر چيز به ويژگيهاي زيربنايي بستر محيطي و ساختهاي بوم شناختي بستگي دارد، اما محرك اصلي در اين فرآيند، مجموعه انگيزه هايي است كه براي پاسخگويي به نيازهاي اساسي و صورت تقاضاهاي بنيادي، به‌صور مختلف، در ميان گروههاي انساني بروز مي‌يابد. از اين رو، شكل‌پذيري متفاوت و مكان‌گزيني متنوع و نهايتاً مكانيابي سكونتگاههاي انساني در نتيجه اثربخشي نحوة عينيت‌يابي اين انگيزه ها، به شكلهاي مختلفی تحقق مي پذيرد.

در نتيجه، سكونتگاهها از يك ناحيه به ناحيه ديگر، هم از نظر ساختاري و هم از لحاظ كاركردي، به شیوه های متفاوتي پديدار مي‌گردند. بر اين اساس، مهمترين كاركردهاي اساسي منبعث از نيازهاي بنيادي افراد و گروههاي انساني را به اين شرح مي توان مطرح ساخت: مسكن گزيني؛ كار كردن و فعاليت؛ برقرار كردن ارتباط با ديگران؛ آموزش و يادگيري؛ استراحت و گذران اوقات فراغت؛ زندگي جمعي و توليد مثل؛ حركت و آمد و شد.  

بدين ترتيب، آشكار مي گردد كه پاسخگويي به هر يك از نيازهاي بنيادي بشري و تحقق اين كاركردهاي گوناگون بنيادي، ابعادي شديداً اجتماعي- اقتصادي دارد؛ يعني بدون زيست جمعي و فعاليتهاي مختلف در قالب واحدهاي اجتماعي- سكونتگاهي عملا و به درستي امكان پذير نيست. از سوي ديگر، اين كاركردهاي اجتماعي- اقتصادي داراي بُعدي مكاني- فضايي و همچنين مستلزم امكانات و تأسيساتي ويژه و مستقر در بستر مكاني است. نهايتاً فضاي حاصل از اين فرآيند، داراي الگويي ساختاري- كاركردي است كه با توجه به انگيزه هاي گوناگون و دگرگونيهاي آنها در بين گروههاي مختلف انساني – به عنوان نقش آفرينان نظام فضايي – تحول مي پذيرد.

قابل بیان است که هر سكونتگاه را مي توان اجتماعي كاركردي به شمار آورد كه درجه بقا و پايداري آن به چگونگي شكل پذيري و نحوه پاسخگويي به اين كاركردهاي اساسي اجتماعي- اقتصادي در بستر مكان- فضا بستگي تام دارد. (سعیدی، 1387)

یکی از دلایل اصلی عقب ماندگی روستایی و عدم میل به ماندگاری جمعیت در نواحی روستایی ضعف امکانات خدمات رسانی و عدم دسترسی آسان این جمعیت به مراکز ارائه خدمات است (مطیعی لنگرودی، 1386).

از دلایل دیگر می توان به نحوه پاسخگویی به تغییرات انسانی و محیطی از جمله مخاطرات طبیعی اشاره کرد. روستاها در جریان تغییرات بسته به سطح توان خود در تاثیرپذیری و تاثیرگذاری این تغییرات را به شکلی متفاوت بروز می دهند. روند این تغییرات درگذشته بسیار کُند بوده است و به شکلی یکدست بروز می کرد.

همزمان با تغییرات جهانی معاصر و نیز تغییرات محیطی از جمله تغییرات اقلیمی جدید روند این تغییر و تحولات نیز رو به سرعت گذاشت. معمولا جوامع روستایی با سرعت تغییرات هماهنگ نیستند به ویژه در کشورهای در حال توسعه که اختلاف بین شهر و روستا شکاف عمیق تری است و قدرت انطباق جوامع روستایی کمتر است در نتیجه قادر به حفظ خود نیستند.

سکونتگاه شهری

سکونتگاه شهری کانون جمعیتی با اهمیتی است که با هدف یک زندگی جمعی آمایش یافته است و این آمایش مبنای گرایش شهر نشینی را تشکیل می دهد و بخش قابل ملاحظه ای از جمعیت آن از طریق فعالیتهای غیر کشاورزی به حیات خود ادامه می دهند (درئو مارکس، 1374). به عبارت دیگر، شهر محلی است با حدود قانونی که در محدوده جغرافیایی بخش واقع شده و از نظر بافت ساختمانی، اشتغال و سایر عوامل دارای سیمایی با ویژگیهای خاص خود بوده به طوری که اکثریت ساکنان دائمی آن در مشاغل تجارت، صنعت، خدمات و فعالیتهای اداری اشتغال داشته و در زمینه خدمات شهری از خودکفایی نسبی برخوردار و کانون مبادلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی حوزه نفوذ پیرامون خود بوده و حداقل دارای ده هزار نفر جمعیت باشد (‌قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری، 1362).

گسترش فیزیکی

گسترش فیزیکی فرآیندی پویا و مداوم است که طی آن محدوده های فیزیکی سکونتگاه و فضاهای کالبدی آن در جهات عمودی و افقی از حیث کمی و کیفی افزایش می یابند (شکویی،1373). به عبارتی دیگر، مفهوم گسترش فیزیکی عبارت است از افزایش و گسترش وسعت شهر یا روستا در اراضی پیرامونی خود یا الحاق مراکز مسکونی اطراف به سکونتگاه اصلی به طوری که کاملا در سکونتگاه اولیه ادغام گردند (مشهدیزاده دهاقانی، 1390).

گسترش فیزیکی و جمعیت همیشه با یکدیگر در ارتباط هستند. بنابراین، گسترش فیزیکی و رشد جمعیتی شهرهای ایران تا چند دهه پیش دارای افزایش هماهنگ و متعادل بود. با بروز تحولات جدید و افزایش سریع جمعیت گسترش فیزیکی شتاب آمیز شهرها به صورت نامتعادل و ناهماهنگ بوده است (مشهدیزاده دهاقانی، 1390).

توسعه بدون مطالعه شهرها می تواند در نتیجه تعامل شهر به محیط طبیعی و رفتارهای عوامل طبیعی موجب بروز مشکلاتی برای فعالیت های انسانی شهری شود (کرلنبرگ و همکاران، 2014؛ قهرودی و نظام محله، 2013).

روش مطالعه

مطالعه و پژوهش درباره سکونتگاه ها نیازمند برخورداری از دانشی عمیق از اصول ارتباطات متقابل بین جوامع انسانی و محیط طبیعی آنها است. هرچه بهتر بتوانیم از مناسبات فرهنگی، اجتماعی، و اقتصادی بین جوامع و محیط طبیعی زندگی آنها را بهتر بشناسیم بهتر می توانیم روابط علت و معلولی تغییرات در چشم انداز های روستایی را پیدا کنیم.

مهمترین این روشها استفاده از مدل های جغرافیایی با استفاده از فناوری های GIS است که به بهترین شکل می تواند با ترکیب لایه های اطلاعاتی مختلف این روابط را تحلیل و مدلسازی نماید.