تعریف قنات طبق دایره المعارف بریتانیکا

قنات، نوع باستانی سیستم تامین آب، توسعه یافته و هنوز هم در مناطق خشک جهان مورد استفاده قرار می گیرد. یک قنات از منابع آب زیرزمینی کوهستانی که در و زیر قسمت بالایی مخروط افکنه‌ها محبوس شده است، استفاده می‌کند و آب را از طریق مجموعه‌ای از تونل‌های با شیب ملایم، اغلب چندین کیلومتر، به سمت مکان‌هایی که برای آبیاری و مصارف خانگی مورد نیاز است هدایت می‌کند. توسعه قنات ها احتمالاً حدود 2500 یا 3000 سال پیش در ایران آغاز شد و این فناوری از شرق به افغانستان و از غرب به مصر گسترش یافت. اگرچه امروزه قنات‌های جدید به ندرت ساخته می‌شوند، بسیاری از قنات‌های قدیمی هنوز در ایران و افغانستان عمدتاً برای آبیاری استفاده می‌شوند.

تعریف یونسکو از قنات

قنات گالری زیرزمینی است که آب را از یک سفره یا منبع آبی به مزارع کمتر مرتفع می رساند. در عمل، یک قنات شامل یک سری شفت های عمودی در زمین شیب دار است که در پایین توسط تونلی با شیب ملایم تر از زمین به هم متصل شده اند. اولین شفت (چاه مادر) معمولاً در مخروط افکنه تا سطحی زیر سطح آب زیرزمینی فرو می رود. شفت ها در فواصل 20 تا 200 متری در خطی بین منطقه تغذیه آب زیرزمینی و زمین آبی فرو می روند. از هوا، یک سیستم قنات به نظر می رسد مانند صفی از مورچه ها که از کوهپایه ها در سراسر کویر به سرسبزی یک آبادی آبی منتهی می شود.

سامانه قنات، سیستم مدیریت آب کهن در ایران: تاریخچه، طراحی معماری و تنوع ماهی

ایران باستان یکی از تمدن های پیشرو است که به طور فعال در مدیریت منابع آب ظاهر می شود، به ویژه با اختراع «قنات»، یک سیستم مصنوعی زیرزمینی/سیستم تونل-چاه زیرزمینی که در آن آب از طریق گرانش در شیب اندکی در مناطق خشک و نیمه خشک جریان دارد. مناطق خشک حداقل 5000 سال پیش. قنات ها در ایران باستان ابداع شدند، در بسیاری از مناطق خاورمیانه گسترش یافتند و در شمال آفریقا، اسپانیا، ایتالیا و آسیای جنوبی گسترش یافتند. آماده سازی ابزار، انتخاب اندازه، حفر اولین و عمیق ترین شفت عمودی معروف به “چاه مادر”، حفر چندین محور عمودی دیگر در امتداد خطی بین چاه مادر و خروجی قنات، و ایجاد یک اتصال افقی بین شفت های عمودی (معروف به تونل اصلی) که آب را از طریق یک خروجی به بیرون هدایت می کند، مراحل اصلی ساخت قنات است. با این نوآوری، ایرانیان مشکلات مربوط به آب خود را با استفاده از مفاهیم اولیه هیدرولیک حل کردند. به همین ترتیب، زیرساخت‌های مرتبط با آب با استفاده از مواد در دسترس محلی ساخته شد تا زندگی بهتری را برای انسان‌ها و دیگر موجودات شگفت‌انگیز خوش‌طراحی و سازگار در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایجاد کند، که تمدن بزرگی را به وجود آورد. معماری خارق العاده ای که آب سرد در تابستان گرم و آب گرم در زمستان سرد فراهم می کند. با استفاده از این سازه‌های زیرزمینی باستانی، آب از مناطق کوهستانی و سفره‌های زیرزمینی به زمین‌های پایین‌تر هدایت می‌شد و به این ترتیب مخروط‌های آبرفتی به روی سکونتگاه‌ها باز می‌شد و تمدن کشاورزی توسعه و تکامل پیدا می‌کرد. علاوه بر این، قنات یک جریان مستمر مناسب برای بسیاری از موجودات آبزی، از جمله خرچنگ، دوپایان (گامارید)، میگوهای آب شیرین و ماهی ها را فراهم می کند. کانتاس خانه و پناهگاه حدود 42 گونه ماهی (36 گونه بومی و 6 گونه عجیب و غریب) متعلق به 20 جنس، 7 خانواده و 2 راسته است. قنات ichthyofauna توسط Cyprinidae با 19 گونه (45.2 درصد) و به دنبال آن Leuciscidae و Nemacheilidae (6 گونه، هر کدام 14.28 درصد)، Poeciliidae و Aphaniidae (4 گونه، 9.52 درصد)، و Cobitidae (1 گونه) قرار دارند. حدود 14 درصد از کل گونه ایکتیوفون ایران را تشکیل می دهد. ایکتیوفون قنات شامل 36 بومی (شامل 20 گونه بومی) و 6 گونه عجیب و غریب است. جانوران قنات توسط گونه هایی غالب است که عموماً اندازه کوچکی دارند، تخمگذار پخش، غیرمهاجر و تحمل وسیعی نسبت به شرایط محیطی دارند.

ساختار قنات

برخی از قسمت های قنات به شرح زیر است:
گالری: نگارخانه یا تونل قنات که تونلی تقریباً افقی است که برای دسترسی به ذخایر آب زیرزمینی و انتقال این آب به سطح زمین حفر شده است. ابعاد تونل به گونه ای است که کارگران به راحتی می توانند از آن عبور کرده و در آن کار کنند: ارتفاع بین 90 تا 150 سانتی متر و عرض آن کمتر از نصف ارتفاع است.
محل خروج قنات: جایی که تونل و سطح زمین در نهایت تلاقی می کنند، نقطه خروجی قنات است که به آن «مظهر» می گویند یعنی جایی که آب ظاهر می شود.
چاه های شفت: تعدادی شفت عمودی در امتداد تونل غرق شده اند تا سطح را به گالری افقی متصل کنند. کاربرد اصلی این چاه ها کشیدن زباله و مواد حفاری شده از تونل به سطح است. آنها همچنین دسترسی و تهویه تونل را فراهم می کنند و اکسیژن بیشتری را برای کارگران فراهم می کنند. این چاه ها با ارسال امکانات و ابزار مورد نیاز و آواربرداری نقش مهمی در تعمیر قنات دارند. چاه های شفت زمان لازم برای ساخت یا تعمیر قنات را کوتاه کرده و هزینه های مربوطه را کاهش می دهد. قطر چاه شفت بین 80 تا 100 سانتی متر است و فاصله چاه ها بین 20 تا 200 متر متغیر است. در واقع، هرچه چاه های شفت عمیق تر باشند، از یکدیگر دورتر می شوند. فاصله بین چاه های کم عمق (تا 40 متر) دو برابر عمق آنها است، اما از نظر چاه های عمیق تر، فاصله آنها برابر با عمق آنها است.
مادر چاه: دورترین چاه شفت از نقطه خروجی که در بالادست غرق شده است «چاه مادر» نامیده می شود. مادر چاه معمولا عمیق ترین چاه است که جریان آب زیاد در آن نشان می دهد قنات در وضعیت رضایت بخشی قرار دارد. اگر سطح ایستاب به قدری پایین بیاید که در زیر چاه مادری قرار گیرد، آبی نمی تواند به داخل گالری نفوذ کند و اگر این وضعیت ادامه داشته باشد، قنات به ناچار خشک می شود. اگر قنات را آنقدر امتداد دهند که چاه دیگری لازم باشد، چاه جدید اکنون چاه مادر و چاه قبلی چاه شفت معمولی خواهد بود. به طور خلاصه به آخرین چاه همیشه چاه مادر می گویند. عمق مادر چاه از قنات تا قنات متفاوت است و عمیق ترین آن در ایران در قنات گناباد به ارتفاع 300 متر به ثبت رسیده است.
مزرعه: مزرعه منطقه ای است زیر کشت که نسبت به محل خروج قنات ارتفاع کمتری دارد و از آبی که از قنات خارج می شود آبیاری می شود. وسعت سطح زیر کشت به عوامل متعددی از جمله دبی قنات، کیفیت خاک، نفوذپذیری خاک، شرایط آب و هوایی محلی و غیره بستگی دارد. در صورتی که آب جاری از قنات ناکافی باشد، آب را در حوضچه ذخیره می کنند تا حجم آن افزایش یابد. سر آب تا بتوان آن را با دبی بالاتری به زمین رساند و در نتیجه مزارع را آبیاری کرد. چرخه آبیاری از ناحیه ای به منطقه دیگر متفاوت است اما معمولاً بین 12 تا 15 روز است. لازم به ذکر است که چرخه آبیاری یک دستور مدیریت آب است که بر اساس آن سهامداران به نوبت مزارع خود را آبیاری می کنند. به عنوان مثال، اگر چرخه آبیاری 12 روزه باشد، هر کشاورز حق دارد هر 12 روز یک بار سهم خود را بگیرد.

قنات ایرانی

در سرتاسر مناطق خشک ایران، سکونتگاه‌های کشاورزی و دائمی توسط سیستم قنات باستانی پشتیبانی می‌شوند که از سفره‌های آبرفتی در سر دره‌ها بهره می‌برد و آب را در امتداد تونل‌های زیرزمینی به‌وسیله گرانش، غالباً در طول چندین کیلومتر، هدایت می‌کند. یازده قنات معرف این سیستم شامل استراحتگاه کارگران، مخازن آب و آسیاب‌های آبی است. سیستم مدیریت اشتراکی سنتی هنوز برقرار است، امکان اشتراک و توزیع عادلانه و پایدار آب را فراهم می کند. قنات ها گواهی استثنایی از سنت های فرهنگی و تمدن در مناطق کویری با آب و هوای خشک است.

نمونه هایی از قنات ایرانی

قنات قصابه در شهرستان گناباد، استان خراسان رضوی: قدیمی ترین و عمیق ترین قنات ایران به دوران هخامنشیان باز می گردد.

قنات زارچ در شهر یزد، استان یزد: طولانی ترین قنات ایران با 100 کیلومتر طول، مربوط به 2 تا 3 هزار سال پیش است.

قنات حسن آباد در شهرستان مهریز استان یزد: با قدمتی 700 ساله (قرن هشتم هجری قمری) در باغ پهلوان پور و در جوار آسیاب میرزا نصرالله.

قنات ماه در شهرستان اردستان، استان اصفهان: تنها قنات دوطبقه جهان و شگفت‌انگیزترین قنات ایران در حدود 800 سال پیش تأسیس شده است.

قنات بلده در شهرستان فردوس، استان خراسان جنوبی: مربوط به دوره ساسانیان آبیاری بخش های عظیمی از زمین های کشاورزی.

قنات وزوان در شهرستان وزوان، استان اصفهان: با قدمت 2500 تا 3000 ساله و قنات مزد آباد در شهرستان میمه، استان اصفهان با سدهای زیرزمینی به عنوان مهمترین ویژگی است.

قنات اکبر آباد و قاسم آباد در براوات شهرستان بم استان کرمان: قنات های دوقلو پر آب با بیش از 100 سال قدمت تامین کننده آب زمین های کشاورزی منطقه هستند.

قنات گوهریز در شهرستان جوپار استان کرمان: قدمت آن به دوره صفویه در حدود 750 سال پیش باز می گردد.

عجایب قنات در ایران

در داخل قنات ها شگفتی هایی وجود دارد که برای دنیای مدرن باور نکردنی است. طبق آمار وزارت نیرو، تعداد قنات‌های ایران حدود 36300 قنات است. طول متوسط این قنات ها حدود 6 کیلومتر و عمق متوسط همه چاه های شفت یک قنات روی هم حدود 4 کیلومتر است. بنابراین اگر آن را به عنوان نمونه از تمام قنات ها در نظر بگیریم، حدود 376068 کیلومتر گالری و شفت در ایران داریم و اگر قطر دهانه هر قنات را حدود 1 متر در نظر بگیریم، بنابراین اگر تمام خاک استخراج شده از تمام این قنات ها را جمع آوری کنیم. شمعی به طول 160 کیلومتر، عرض 185 متر و ارتفاع 20 متر خواهد داشت. طول کل قنات ها 9.4 برابر طول استوا و حدود 97.9 درصد فاصله ماه و زمین است. اگر دستمزد کسانی را که چنین سیستم های هیدرولیکی ایجاد کرده اند در نظر بگیریم، از میلیاردها دلار فراتر می رود.
در اردستان ایران قناتی با دو سطح آب بر روی هم قرار دارد که به آن قنات قمر می گویند. سطح اول 30 متر عمق دارد و سطح دوم 27 متر عمق دارد، بنابراین اختلاف زیاد آن 3 متر است. شکل گیری خاک این قنات به گونه ای است که آب از سطح دوم به سطح پایین نفوذ نمی کند.
قنات وزوان در شهرستان میمه، ایران; این قنات یک سد زیرزمینی دارد. تمام گالری را از طریق سنگ به سمت سد حفر کردند و به این ترتیب این گالری سنگی ساخته شد و بین منطقه مرطوب و خشک این قنات سدی ساختند. این سد در زمستان آب قنات را ذخیره می کند و از طریق یک گالری در پایین به سد دسترسی پیدا می کنند و از گالری دیگر به پشت این سد می روند. قدمت این سد به دوران ساسانیان در حدود 1600 سال پیش باز می گردد.
سدها آب قنات را در زمستان که نیازی به آن آب برای کشاورزی ندارد ذخیره می کنند. در بهار خروجی سد باز می شود تا آب ذخیره شده برای مصارف کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد.

ارزش جهانی برجسته قنات طبق دستورالعمل میراث یونسکو

بررسی مختصر

در سرتاسر مناطق خشک ایران، سکونتگاه‌های کشاورزی و دائمی توسط سیستم قنات باستانی پشتیبانی می‌شوند که از سفره‌های آبرفتی در سر دره‌ها بهره می‌برد و آب را در امتداد تونل‌های زیرزمینی به‌وسیله گرانش، اغلب بیش از چندین کیلومتر، هدایت می‌کند.

هر قنات شامل یک تونل تقریباً افقی است که آب را از یک منبع آب زیرزمینی، معمولاً مخروط آبرفتی، جمع‌آوری می‌کند، که یک چاه مادر تا سطح مناسب سفره زیرزمینی غرق می‌شود. شفت‌های چاه در فواصل منظم در طول مسیر تونل فرو می‌روند تا امکان حذف فساد و تهویه فراهم شود. اینها به صورت دهانه هایی از بالا ظاهر می شوند که از خط قنات از منبع آب تا سکونتگاه کشاورزی پیروی می کنند. آب به دلیل شیب ملایم تونل از طریق تونل های زیرزمینی که اصطلاحاً کوشکان نامیده می شود، به وسیله نیروی ثقلی به سمت خروجی (مظهر) منتقل می شود و از آنجا توسط کانال ها به زمین کشاورزی سهامداران توزیع می شود.

سطوح، شیب و طول قنات با روش‌های سنتی محاسبه می‌شود که به مهارت‌های قنات‌کاران باتجربه نیاز دارد و در طول قرن‌ها به دست آمده است. بسیاری از قنات ها دارای شاخه های فرعی و راهروهای دسترسی به آب برای اهداف تعمیر و نگهداری، و همچنین سازه های وابسته از جمله مکان های استراحت برای کارگران قنات، حمام های عمومی و خصوصی، آب انبارها و آسیاب های آبی هستند. سیستم مدیریت اشتراکی سنتی هنوز برقرار است، امکان اشتراک و توزیع عادلانه و پایدار آب را فراهم می کند.

معیار (iii): سیستم قنات ایرانی گواهی استثنایی بر سنت آبرسانی به مناطق خشک برای حمایت از سکونتگاه ها است. دستاوردهای فناورانه و جمعی قنات ها نقش حیاتی قنات در شکل گیری تمدن های مختلف دارد. اهمیت حیاتی آن برای منطقه خشک بزرگتر در نام فلات کویری ایران که «تمدن قنات» نامیده می شود بیان شده است. پراکندگی استقرارهای اولیه بر روی مخروط افکنه های فلات داخلی و بیابان های ایران بلافاصله با الگوی پراکنش سیستم قنات در سراسر کشور مرتبط است. این سیستم همچنین یک سنت فرهنگی زنده استثنایی از مدیریت اشتراکی منابع آب را ارائه می دهد.

معیار (IV): سیستم قنات ایرانی نمونه ای برجسته از یک مجموعه فناورانه است که مراحل مهمی در تاریخ اشغال بشر در مناطق خشک و نیمه خشک را به تصویر می کشد. بر اساس محاسبات پیچیده و کیفیت‌های استثنایی معماری، آب صرفاً توسط گرانش در فواصل طولانی جمع‌آوری و حمل می‌شد و این سیستم‌های حمل و نقل در طول قرن‌ها و گاهی هزاره‌ها حفظ می‌شدند. سیستم قنات سکونتگاه‌ها و کشاورزی را قادر می‌سازد، اما همچنین الهام‌بخش ایجاد یک سبک خاص از معماری و منظره بیابانی است که نه تنها خود قنات‌ها، بلکه ساختارهای مرتبط با آنها، مانند مخازن آب، آسیاب‌ها، سیستم‌های آبیاری و باغ‌ها را شامل می‌شود.

تمامیت

یازده قنات تشکیل دهنده این ملک هنوز هم حامل آب فعال هستند و نه تنها ساختار معماری و تکنولوژی خود را حفظ کرده اند، بلکه عملکرد خود را نیز حفظ کرده اند. آنها همچنان به تامین منابع ضروری آب برای حفظ سکونتگاه‌ها و باغ‌های ایرانی ادامه می‌دهند و از طریق سیستم‌های مدیریت اشتراکی سنتی نگهداری و مدیریت می‌شوند. این سیستم های مدیریتی به لطف همکاری مردم و کاربران دست نخورده باقی مانده اند و از گذشته های دور منتقل شده اند.

برای اطمینان از ادامه کارکرد قنات ها، حوضه های آبریز در منطقه حائل گنجانده شده و با توجه به عملکرد ضروری آنها در تامین منابع آب، به بالاترین سطوح حفاظتی متعهد شده اند. به همین ترتیب، مناطق کشاورزی نشان دهنده توزیع و استفاده از منابع آب از طریق مناطق حائل محافظت شده اند تا امکان حفاظت کامل بلند مدت از سیستم قنات فراهم شود.

اعتبار

اعتبار یازده قنات در زمینه طراحی، فناوری، مصالح ساختمانی، سنت‌ها، تکنیک‌ها، سیستم‌های مدیریتی و همچنین انجمن‌های میراث ناملموس بر اساس دانش محیط طبیعی، فناوری مواد و فرهنگ بومی رعایت شده است. قنات ها بر اساس همکاری اجتماعی، اعتماد جمعی و صداقت و همچنین عقل سلیم تأسیس و ساخته شده اند. علاوه بر این، ثبات و عملکرد آنها بر اساس چنین همکاری مشترک مدیریت، حفظ، گسترش و توسعه یافته است.

الزامات حفاظت و مدیریت

یازده قنات این مجموعه در فهرست آثار ملی جمهوری اسلامی ایران به ثبت رسیده است. حوضه های آبریز و آبیاری آنها در مناطق حفاظتی با طراحی خاص با وضعیت مناطق حائل گنجانده شده است. توضیح بیشتر و تکمیل فهرستی از یازده مؤلفه به نظارت و انتقال دامنه کامل ویژگی های محافظت شده کمک می کند.

مدیریت کلی نامزدی سریال توسط کمیته راهبری متشکل از نمایندگان شوراهای قنات هماهنگ می شود. ادارات دولتی مربوطه از جمله سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری (ICHHTO)، منابع طبیعی، کشاورزی، انرژی، راه و شهرسازی، سازمان حفاظت از محیط زیست، بنیاد مسکن روستایی و سازمان های غیردولتی مرتبط با میراث فرهنگی و محیط زیست. نگرانی های مدیریت روزانه از طریق پایگاه ملی قنات ICHHTO در نظر گرفته می شود که از طریق دفاتر استانی ICHHTO عمل می کند. یک استراتژی مدیریت و برنامه عمل در زمان نامزدی مشخص شد، که بیشتر به برنامه‌های مدیریت و نگهداری برای اجزای جداگانه توسعه خواهد یافت. بسیاری از این قنات ها اگر درست مدیریت نشوند می توانند موجب مخاطراتی برای ساکنان شهری باشند. نمونه آن را می توان در فرونشست برخی ساختمان های شهری واقع شده روی قنات در شهر ری اشاره کرد (+).

یازده قنات تحت نظارت سنتی شوراهای قنات اداره می شوند، هر قنات با شورای قنات محلی خود متشکل از افراد آگاه در منطقه مربوطه است. سیستم های مدیریت سنتی قنات های کتیبه شده به ارزش منحصر به فرد آنها کمک می کند، اما همچنین برای حفظ مداوم و انتقال آنها به نسل های آینده ضروری است. دانش تاریخی و مهارت‌های صنایع دستی که در طول نسل‌ها حفظ شده‌اند، باید به طور مستمر منتقل شوند تا از دوام آینده این دارایی اطمینان حاصل شود. این سیستم مدیریتی که توسط مالکان، توزیع‌کنندگان، مصرف‌کنندگان و مردم عادی راه‌اندازی شده است، با گذشت زمان توسعه و تکامل یافته است که باعث بقای قنات‌ها تا امروز می‌شود و کلید حفاظت از آنها در آینده خواهد بود.

یازده قنات بیشتر از طریق منابع ملی از طریق منابع مالی و فنی حمایت می شوند و اقدامات حفاظتی و مدیریتی در تمامی قنات ها با رعایت اصالت و یکپارچگی آنها در حال انجام است.