مکانیابی پایگاه های انتقاط خون در سطح شهر با AHP در GIS با معیارهای ضرورت های اورژانسی، فوریت های پزشکی، عوامل محیطی، دسترسی و معیارهای اقتصادی

---

اهمیت مکانیابی پایگاه های انتقال خون

از مهمترین تدابیر در مدیریت مخاطرات ، آمادگی مراکز بهداشتی و درمانی مخصوصاً در فاز پاسخگویی می باشد، شاید بتوان گفت از مهمترین برنامه های مدیریتی ، تدوین برنامه جامع بخش بهداشت و درمان جهت مقابله با حوادث بحران ساز می باشد.  سازمان انتقال خون ایران به عنوان تنها متولي اخذ ، ‌غربالگري و سلامت سنجي و انتقال خون در سراسر كشور، وظایف خطیری در هنگام رخداد بلایای طبیعی را به عهده دارد. با توجه به وجود بیش از 170 مرکز درمانی در استان و همچنین تراکم بالای جمعیت در معرض خطر استان ، نقش اداره کل انتقال خون استان تهران در تامین و انتقال فراورده های خونی بسیار حائز اهمیت می باشد. متاسفانه در استان تهران با این وسعت و جمعیت تنها یک مرکز فراوری خون وجود دارد که در صورت بروز یک حادثه، به علت ایجاد اختلال در شبکه ترانزیت ، توان پاسخ گویی را نخواهد داشت و سبب گسترش ابعاد حادثه و افزایش تلفات خواهد شد.

مطالعات انجام شده در زمینه مکانیابی مراکز انتقال خون

آلقنسو و همکاران[1] (۲۰۱۲) مسئله جمع آوري خون در فرانسه را با ملاحظه هزینه استقرار پایگاه هاي ثابت و سیار جمع آوري خون مورد بررسی قرار دادند. آن ها از مدل هاي شبکه پتري براي توصیف فرآیندهاي متفاوت جمع آوري خون، رفتار اهداکنندگان و منابع انسانی مورد نیاز استفاده کردند.

همیلمایر و همکاران[2] (2010) با توسعه مدل هاي برنامه ریزي عدد صحیح به تصمیم گیري در مورد انتخاب بیمارستان هایی که باید هر روز توسط وسایل حمل خون از پایگاه هاي اهداي خون پوشش داده شوند، پرداخته اند. نویسندگان با در نظر گرفتن میزان نبود قطعیت در تقاضاي خون توسط بیمارستان ها مقدار خون مورد نیاز هر بیمارستان را در روز تعیین کردند.

قندفروش و سن[3] (2010) با ارائه یک مدل برنامه ریزي غیرخطی به دنبال کمینه کردن هزینه هاي تولید پلاکت خون براي یک مرکز انتقال خون منطقه اي بودند. به دلیل غیرمحدب بودن تابع هدف ارائه شده، حل آن بسیار مشکل بود و تضمینی براي رسیدن به یک جواب بهینه نمی داد، بنابراین فرمولاسیون مدل به شکل ساده تري درآمد. آن ها با تبدیل تابع هدف و محدودیت هاي درجه دو، به یک عبارت خطی و تبدیل آن به یک برنامه ریزي عدد صحیح به حل مدل پرداختند.

 مطالعه مراحل پهنه بندی و مکانیابی

پایدرا و حبیبی (۱۳۹۰) این مقاله، در طی چند دوره، یک مدل برنامه­ ریزی خطی چندهدفه در زنجیره تأمین خون پس از وقوع بحران ارائه می کند. این مدل تعداد و مکان تسهیلات و نیز نحوه تخصیص خون به تسهیلات مختلف را تعیین می کند. در این مقاله، یک مدل سه سطحی ارائه شده است به  طوری که خون از تسهیلات موقت و دائم خون  گیری جمع  آوری و به مرکز خون منتقل می  شود. واحدهای خونی در مرکز خون آزمایش و فرآوری شده و سپس به مراکز درمانی منتقل می شود. با توجه به هدف مسئله، کمینه سازی هزینه ها و کمبودها، مسئله دوهدفه می  باشد که این دو هدف باهم در تقابل اند. بنابراین با استفاده از روش برنامه  ریزی آرمانی و به کارگیری داده های واقعی تهیه شده از مطالعه موردی در شهرستان قائم شهر، مسئله حل گردید. نتایج به دست آمده نشان داد که با صرف هزینه نه چندان زیاد، می توان برای داشتن یک زنجیره تأمین خون مناسب برنامه ریزی کرد.

زنده­دل و بزرگی امیری (۱۳۹۲) در تحقیقی با عنوان مکان­یابی مجدد پایگاه­های انتقال خون در شرایط بحران مدیریت سیستم انتقال خون در شرایط عادی و بحرانی را یکی از چالش­های مهم در بخش سلامت دانستند. آن­ها با توسعه یک مدل بهینه­سازی زنجیره تامین خون که شامل پایگاه­های اهدای خون مراکز جمع­آوری و مراکز انهدام و بیمارستان است به بررسی این موضوع پرداختند. یکی از عوامل مهم در ایجاد این زنجیره تامین بهینه مکان­یابی پایگاه­های انتقال خون است. از طرفی بروز اختلال در استقرار پایگاه های انتقال خون به دلیل وقوع شرایط بحرانی تاثیر منفی بر روی عملکرد زنجیره می­گذارد. در مدل پیشنهادی مکان پایگاه های انتقال خون و تعداد واحدهای خون منتقل شده تحت سناریوهای نختلف بین اجزای زنجیره تعیین می­شود. در ادامه مدل ارایه شده برای یک مثال عددی با استفاده از نرم­افزار GAMS حل شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

 

عوامل و معیارهای موثر در مکانیابی مراکز انتقال خون

از آنجایی که فاصله های نزدیک احتمال خسارت بیشتری در زمان های وقوع مخاطراتی همچون زلزله در آنها بیشتر است. احتمال دارد سازه پایگاه و تجهیزات سخت افزاری و نرم افزاری و نیروی انسانی موجود در پایگاهی که در نزدیکی گسل هستند بیشتر خسارت ببینند. بنابراین مراکز پایگاه ثابت فراوری خون هرچه دور تر از گسل ها باشد بهتر است.

 

در امداد رسانی در مواقع بروز حوادث نقاط نزدیک به راه ها برای امداد رسانی کارایی بهتری دارند و برای انجام اقدامات فوریتی اهمیت بیشتری دارند. بنابراین پایگاه انتقال خون و مرکز فراوری خون هرچه نزدیکتر به راه ها باشد بهتر است.

نظر به احتمال تخریب سازه های مجاور رودخانه و آبگرفتگی آبراه های فصلی و ایجاد خسارات جانی و مالی ، پایگاه ها و مراکز فرآوری انتقال خون هر چه با فاصله بیشتری احداث شوند موقعیت مناسبتری دارند و احتمال تخریب و آسیب پذیری از منظر سیل و ابگرفتگی به حداقل میرسد.

با توجه به عمر کوتاه بعضی از فاکتور های خونی نظیر پلاکت ( در حد چند روز) ذخیره سازی آن برای مصارف در زمان بحران ها مقدور نیست لذا بسیار حائز اهمیت می باشد که اهداکنندگان خون در سریعترین زمان پس از حوادث و بلایا برای اهدای خون به پایگاههای انتقال خون مراجعه کنند و بر همین اساس نزدیکی واحدهای اهدای خون به مراکز جمعیتی از اهمیت به سزایی برخوردار می باشد.

به منظور ارسال هر چه سریعتر خون و فراوده های خونی به مراکز درمانی و در دسترس بودن خدمات درمانی که نیاز به خون و فراورده ها دارند هر چه فاصله مراکز درمانی به مراکز فراوری خون نزدیکتر باشد بهتر می باشد.

در محدوده هایی که قبلا زلزله اتفاق افتاده و توسط سازمان هایی همچون سازمان زمین شناسی امریکا ثبت شده است در این تحقیق استفاده شده است. در نزدیکی این محدوده ها احتمال رخداد مجدد به دلیل وجود پتانسیل پیش بینی می شود. به همین دلیل نزدیکی به این مراکز برای اینکه افرادی که در نزدیکی نقاط رخداد زلزله هستند احتمال آسیب دیدگی آنها بیشتر است. بنابراین مراکز پایگاه انتقال خون هرچه دورتر از نقاط زلزله دیده باشد بهتر است.

نصب مراکز انقال خون سیار در شیب های مناسب اهمیت بیشتری دارد. در محدوده هایی که شیب بسیار زیاد باشد نصب و امداد رسانی در این مراکز با مشکل مواجه می شود و کارایی آنها کاهش می یابد. بنابراین مراکز پایگاه ثابت فراوری خون هرچه در محدوده های هموارتر باشد بهتر است.

 

نتیجه گیری

نقشه های توپوگرافی  1:25000 شهر تهران، مدل ارتفاعی رقومی از تصاویر ماهواره ای SRTM برای تهیه نقشه شیب و سایر اطلاعات نقاط جمعیتی استفاده شده است. معیارهای راه­های اصلی، نقاط زلزله، گسل، رودخانه، نقاط جمعیتی، بیمارستان های مهم و عامل توپوگرافی در این پژوهش به عنوان معیارهای لایه­بندی نقشه مورد استفاده قرار گرفت.  این معیارها با استفاده از روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی AHP وزن دهی شدند. به عبارتی در مدل AHP هدف اصلی عبارت است از تعیین مکان های مناسب استقرار پایگاه انتقال خون در استان تهران که در سطح اول سلسله مراتب تصمیم قرار می گیرد.  و در سطح بعد شاخص­های اصلی قرار خواهند گرفت که شامل: راه های اصلی، نقاط زلزله، گسل، رودخانه، نقاط جمعیتی، بیمارستان های مهم و عامل توپوگرافی و غیره است. در سطح بعدی سلسله مراتب تصمیم قرار گرفت.

با استفاده از روش سلسله مراتبی وزنهای زیر بدست آمدند:

·       راه­های اصلی (وزن مربوطه  164/0)

·       نقاط زلزله(وزن مربوطه  102/0)

·       گسل (وزن مربوطه  234/0)

·       رودخانه (وزن مربوطه  199/0)

·       نقاط جمعیتی (وزن مربوطه  140/0)

·       بیمارستان های مهم (وزن مربوطه  104/0)

·       عامل توپوگرافی (وزن مربوطه  057/0)

بعد از بدست آوردن وزن هریک از معیار ها آنها در سیستم اطلاعات جغرافیایی تبدیل به لایه های رستری شده و در وزن متناظر خود ضرب شده ند. نقشه نهایی بعد از اعمال وزن هر یک از لایه ها و تلفیق آنها بدست آمده است.

مرحله دوم: هر یک از معیار ها در سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS)  با استفاده از توابع فاصه اقلیدسی تبدیل به لایه های رستری شدند. در واقع فاصله هر یک نقاط استان تهران تا عوامل مورد نظر از جمله گسل، راه ها، نقاط زلزله های رخداده سابق،  مراکز بیمارستانی موجود، نقاط جمعیتی، و گسل های موجود بدست آمد.

مرحله سوم: هریک از لایه های اطلاعاتی با توجه به هدف تحقیق یعنی یافتن مکانهای مناسب برای استقرار مراکز سیار انتقال خون در سطح شهر طبقه بندی شدند. در تمام این معیار ها که از یک تا 9 طبقه بندی شده اند، محدوده های با ارزش بیشتر برای استقرار پایگاه انتقال خون عدد 9 دریافت کرده اند و هرچه از اهمیت نقاط کاسته می شود ارزش به تدریج کاهش می یابد. در نهایت مکانهای مناسب برای استقرار مراکز سیار انتقال خون در سطح شهر مشخص گردید.

 

پیشنهادات

همان طور كه ذكر شد يكي از موضوعاتي كه بيشتر شهرهاي بزرگ از جمله تهران با آن روبرو هستند ، موضوع بلایای طبیعی است كه ويژگي ها و شرايط طبيعي حاكم بر فضاهاي شهري و تراكم سرمايه گذاري و بارگذاري هاي محيطي، لزوم توجه به برنامه ريزي هاي لازم پيرامون مصونيت شهرها و آسيب كمتر آنها را ضروري ساخته است. از عناصر و اجزاي لازم را داشته و يا فاقد برخي از آنها باشند. بنابراين در سياست واگذاري وظايف جديد به شهرداري ها بايد به شناسايي نقصان ها پرداخته و پيشنهادهاي لازم اراية گردد. بنابراين در جهت پيشگيري از آسيب هاي جبران ناپذير و يا كاهش آن به حداقل، موارد زير پيشنهاد مي شود:

1-    ايجاد بانك اطلاعاتي ساختمان ها، تأسيسات، پل ها، معابر، مراكز گاز، برق، آب، مخابرات و كليه مراكز صنعتي، شيميايي و غير شيميايي خطرناك منطقه مورد مطالعه و شهر تهران از سوي سازمان هاي متولي، تا بتوان با دسترسي به اين اطلاعات میزان آسيب پذيري شهرهاي مناطق مختلف كشور را مورد ارزیابی قرار داد.

2-    تصويب سياست هاي آموزشي، تبليغاتي و اطلاع رساني به مردم در ميزان آسيب­پذيري اماكن مسكوني و محيط زندگي آن ها در راستاي ايجاد انگيزه براي بازسازي و مقاوم سازي اين مناطق در جهت كاهش آسيب پذيري ناشي از مخاطرات محيطي.

3-    از آنجایی که فاصله های نزدیک گسل احتمال خسارت بیشتری در زمان های وقوع مخاطراتی همچون زلزله در آنها بیشتر است. احتمال دارد سازه پایگاه و تجهیزات سخت افزاری و نرم افزاری و نیروی انسانی موجود در پایگاهی که در نزدیکی گسل هستند بیشتر خسارت ببینند. بنابراین مراکز پایگاه ثابت فراوری خون هرچه دور تر از گسل ها باشد بهتر است.

4-    در امداد رسانی در مواقع بروز حوادث نقاط نزدیک به راه ها برای امداد رسانی کارایی بهتری دارند و برای انجام اقدامات فوریتی اهمیت بیشتری دارند. بنابراین پایگاه انتقال خون و مرکز فراوری خون هرچه نزدیکتر به راه ها باشد بهتر است.

5-    نظر به احتمال تخریب سازه های مجاور رودخانه و آبگرفتگی آبراه­های فصلی و ایجاد خسارات جانی و مالی، پایگاه ها و مراکز فرآوری انتقال خون هر چه با فاصله بیشتری احداث شوند موقعیت مناسبتری دارند و احتمال تخریب و آسیب پذیری از منظر سیل و ابگرفتگی به حداقل میرسد.

6-    با توجه به عمر کوتاه بعضی از فاکتور های خونی نظیر پلاکت ( در حد چند روز) ذخیره سازی آن برای مصارف در زمان بحران ها مقدور نیست لذا بسیار حائز اهمیت می باشد که اهداکنندگان خون در سریعترین زمان پس از حوادث و بلایا برای اهدای خون به پایگاههای انتقال خون مراجعه کنند و بر همین اساس نزدیکی واحدهای اهدای خون به مراکز جمعیتی از اهمیت به سزایی برخوردار می باشد.

7-    به منظور ارسال هر چه سریعتر خون و فراوده های خونی به مراکز درمانی و در دسترس بودن خدمات درمانی که نیاز به خون و فراورده ها دارند هر چه فاصله مراکز درمانی به مراکز فراوری خون نزدیکتر باشد بهتر می باشد.

8-    در محدوده هایی که قبلا زلزله اتفاق افتاده و توسط سازمان هایی همچون سازمان زمین شناسی امریکا ثبت شده است در این تحقیق استفاده شده است. در نزدیکی این محدوده ها احتمال رخداد مجدد به دلیل وجود پتانسیل پیش بینی می شود. به همین دلیل نزدیکی به این مراکز برای اینکه افرادی که در نزدیکی نقاط رخداد زلزله هستند احتمال آسیب دیدگی آنها بیشتر است. بنابراین مراکز پایگاه انتقال خون هرچه دورتر از نقاط زلزله دیده باشد بهتر است.

9-     نصب مراکز انقال خون سیار در شیب های مناسب اهمیت بیشتری دارد. در محدوده هایی که شیب بسیار زیاد باشد نصب و امداد رسانی در این مراکز با مشکل مواجه می شود و کارایی آنها کاهش می یابد. بنابراین مراکز پایگاه ثابت فراوری خون هرچه در محدوده های هموارتر باشد بهتر است