در این مقاله قصد داریم مهمترین نقشه های ویژه کارشناسان باستان شناسی را شرح دهیم. در این نوشته آموزشی سعی کردیم مهمترین مراحل و مهارت های تهیه نقشه در پروژه های باستان شناسی را توضیح دهیم. سپس به انواع اطلاعات و نقشه های موجود مانند نقشه های زمین شناسی و مکان های طبیعی پرکاربرد و اطلاعات کلیدی در تهیه نقشه های باستان شناسی پرداختیم. همچنین برخی آموزش های کاربردی و ضروری نرم افزاری برای باستان شناسان را معرفی کردیم.

تعریف علم باستان شناسی

بنا به تعریف باستان شناسی علم مطالعه گذشته انسان با استفاده از بقایای مادی است. این بقایای می تواند هر شیئی باشد که افراد ایجاد، اصلاح یا استفاده کرده اند. بقایای قابل حمل معمولا مصنوعات نامیده می شوند. مصنوعات شامل ابزار، لباس و تزئینات است. بقایای غیرقابل حمل، مانند اهرام یا سوراخ های پست، ویژگی نامیده می شوند. باستان شناسان ممکن است فسیل های میلیون ساله نخستین اجداد انسان ما را در جهان مطالعه کنند.

تهیه نقشه در باستان شناسی

قبل از شروع هر حفاری در یک سایت، باستان شناس باید نقشه بررسی محوطه را تهیه کند. نقشه برداری سایت ممکن است به سادگی طرحی از مرزهای سایت، یا به پیچیدگی یک نقشه توپوگرافی، و نقشه های ارتفاعی دیجیتال (DEM) با جزئیات در مورد پوشش گیاهی، مصنوعات، سازه ها و ویژگی های موجود در سایت باشد. با ثبت وجود مصنوعات در سایت، نقشه سایت ممکن است اطلاعاتی را در مورد نحوه استفاده از سایت، از جمله الگوهای اشغال محل را نشان دهد. نقشه های کانتور (منحنی میزان هم ارتفاع یا هم دما و هم بارش) ممکن است راه هایی را روشن نماید که ممکن است در اثر فعالیت های محیطی اخیر  تغییر یافته باشد. در مواردی که بقایای سازه ای در یک سایت قابل مشاهده است، نقشه سایت باستان شناسی می تواند مبنایی برای برنامه ریزی کاوش ها فراهم کند. این فرآیندها و مواد همگی در نقشه برداری باستان شناسی نقش دارند. برای مثال، از دهه 1990، نقشه برداری باستان شناسی در ویرجینیا در محل ویرانه های جیمز تاون، اولین سکونتگاه دائمی بریتانیا در قاره آمریکا انجام شد. از سال 2006، پایه‌های ساختمان شناسایی شده و به روزهای اولیه سکونت‌گاه مربوط می‌شود.

در این عملیات باستان شناسان معمولا از انواع نقشه ها و اطلاعات مکانی نظیر موقعیت مکانی رودخانه ها، سازندهای زمین شناسی، اطلاعات اقلیمی، نقشه های دیجیتال ارتفاعی، نقشه های زمین های زراعی، دسترسی به سکونتگاه های مهم اطراف و موقعیت مکانی قنات ها یا پتانسیل های معدنی برای مطالعات و تحقیقات خود استفاده نمایند.

محققان و دانشجویان باستان شناسی و کارشناسان باستان شناسی در سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری جمهوری اسلامی ایران می توانند برای نمایش، بازدید، و پردازش این نقشه ها و داده ها از نرم افزار های GIS و فایل های کلیدی در نرم افزار Google Earth استفاده نمایند.

باستان شناس هنگام استقرار در محوطه ای که قرار است حفاری شود، به طور معمول یک شبکه مربع شکل می کشد که به عنوان مرجعی برای ثبت داده های مربوط به محوطه عمل می کند. ابزار مورد نیاز برای ساخت شبکه ممکن است به سادگی یک قطب نما، یک نوار اندازه گیری، پایه ها و یک توپ ریسمانی باشد. جهت تهیه نقشه باستان شناسی، پس از طرح‌ریزی شبکه، باستان‌شناس تصویری از آن را بر روی کاغذ نمودار ترسیم می‌کند و مراقب است که وجود هرگونه نشانه فیزیکی مانند درختان، رودخانه‌ها و صخره‌های بزرگ را یادداشت کند. هنگامی که کاوش در حال انجام است، هر مصنوع به دست آمده در مربع در شبکه و لایه ای که در آن پیدا شده است، نقشه برداری می شود.

همانطور که مصنوعات از هر لایه در سایت حذف می شوند، موقعیت دقیق آنها بر روی نقشه ترسیم می شود. در پایان کاوش، رکوردی از سایت به صورت نقشه برای هر لایه حفاری شده در سایت وجود خواهد داشت. همچنین از هر لایه برای مقایسه با نقشه ها عکس گرفته می شود.

برای تسهیل بازیابی مصنوعات، مواد رسوب‌شده در محل ممکن است غربال یا الک شوند تا مطمئن شوند که موادی مانند استخوان‌های حیوانات، حلزون‌ها، دانه‌ها یا بقایای خرد شده نادیده گرفته نمی‌شوند. هنگامی که از صفحه استفاده می شود، بیل هایی از خاک روی آن می ریزند تا کثیفی از صفحه غربال کند و آثار باستانی را پشت سر بگذارد. در برخی موارد، رسوب ممکن است در یک ظرف پر از آب ساده یا تصفیه شده شیمیایی غوطه ور شود. هنگامی که آب به هم می زند، اجسام سبک مانند دانه ها، استخوان های کوچک و مواد گیاهی زغالی شده به بالای ظرف می آیند.

برخی از نقشه ها و اطلاعات مکانی که باستان شناسان در مطالعات خود با آنها سروکار دارند.

موقعیت مکانی تپه های باستانی

موقعیت سایت های باستانی افغانستان در Google Earth

قلمرو پادشاهی قاجار روی Google Earth

نقشه گوگل ارث قلمرو امپراطوری هخامنشیان

مزر سیاسی ایران در زمان امپراطوری ساسانی روی نقشه گوگل

نقشه موقعیت مکانی قنات های ایران

.

نقشه برداری مکانی و چینه نگاری
اکثر باستان شناسان امروزی سعی می کنند داده های گرفته شده از یک سایت را با نقشه برداری از ابعاد فضایی و چینه شناسی محوطه در بافت باستان شناسی قرار دهند.

ابعاد فضایی شامل توزیع مصنوعات و سایر ویژگی ها در حالت سه بعدی است. سطح جزئیات ارائه شده در توصیف فضایی به طور معمول به اهداف پروژه تحقیقاتی بستگی دارد. صد سال پیش، یافته‌ها با دقت بسیار کمتری نسبت به امروز ثبت می شدند. ممکن است برای ترسیم مکان یک شی در برگه های کوچک و با دقت کم (7 متر مربع) کافی می بود. امروزه، مکان همان مصنوع ممکن است با دقت چند سانتی متر ثبت شود. باستان شناسان  امروزی هنوز از نقشه ها استفاده می کنند.

نقشه کانتور (منحنی میزان) – نقشه ای که ارتفاع یا عمق سطح زمین را با استفاده از خطوط با ارتفاع مساوی نشان می دهد که به عنوان نقشه توپوگرافی نیز شناخته می شود.

باستان شناسان می توانند از لایه های DEM برای تهیه نقشه شیب زمین و همچنین منحنی میزان های ارتفاعی باستان شناسی استفاده کنند. بسیاری از لایه های دیگر شیپ قابل پردازش در GIS و لایه های مکانی پوشش سراسری می توانند به تحلیل های شفاف تر و تجسم بهتر گذشته منطقه کمک کنند.

چینه شناسی – مطالعه لایه های سنگ یا خاک، بر اساس این فرض که قدیمی ترین ماده معمولاً در انتهای یک دنباله یافت می شود. برای این منظور باستان شناسان در تهیه نقشه سایت های باستانی می توانند از نقشه خاک های ایران، وضعیت فرسایش خاک ایران و لندفرم های ژئومورفولوژی کشور استفاده کنند.

تئودولیت – ابزار نوری متشکل از یک تلسکوپ کوچک که برای اندازه‌گیری زاویه در نقشه‌برداری، هواشناسی و ناوبری استفاده می‌شود. در این نقشه ها باستان شناسان می توانند از ابزارهای تبدیل مختصات درجه دقیقه یا طول عرض جغرافیایی به UTM از ابزار آنلاین تبدیل مختصات فوری آموز استفاده کننند.

باستان شناسان هنگام ثبت نقاط شناسایی شده می توانند از تکنیک تبدیل عکس موبایل به نقشه خودکار استفاده کنند. برای این منظور می توانید به این نرم افزار تبدیل عکس فوری آموز مراجعه کنید.

برای ثبت اطلاعات مکانی در مورد یک سایت، چنین اطلاعاتی شامل توزیع فضایی مصنوعات، ویژگی‌ها و نهشته‌ها است که همگی روی نقشه ثبت شده‌اند. ابزارهای اندازه گیری از نوارهای ساده و شاقول تا ابزارهای نقشه برداری بسیار دقیق و دقیق به نام تئودولیت های لیزری متغیر است. یکی دیگر از ابزارهای کار باستان شناسان در تهیه نقشه سایت ها استفاده از دستگاه GPS است که می توانند اطلاعات آن را طبق آموزش تبدیل مختصات ایکس و ایگرگ به نقشه پیاده سازی کنند.

آموزش وارد کردن ایکس و ایگرگ GPS به GIS و Google Earth

دقت نقشه میزانی است که اندازه گیری ثبت شده مقدار واقعی را منعکس می کند. دقت نقشه منعکس کننده ثباتی است که با آن می توان یک اندازه گیری را تکرار کرد. اگرچه باستان شناس برای ارائه دقیق سایت روی نقشه تلاش می کند، اما این واقعیت که بسیاری از آنچه ثبت شده بیانگر تفسیری ذهنی از وضعیت موجود است، هر نقشه ای را تبدیل به وسیله ای با ساده سازی واقعیت می کند. سطوح دقت و دقتی که برای پروژه قابل قبول تلقی می شود باید توسط باستان شناسانی که تحقیق را هدایت می کنند، تعیین شود.

دومین تکنیک درگیر در ثبت بافت باستان شناسی یک سایت، نقشه برداری چینه شناسی است. انتظار می‌رود هر فرآیندی که به شکل‌گیری یک سایت کمک کند (به عنوان مثال، تخلیه، سیل، حفاری، فرسایش و غیره) شواهدی از فعالیت آن در لایه‌بندی در سایت به جا گذاشته باشد. ترتیب متوالی این فرآیندها در تشکیل یک سایت باید به دقت در طول حفاری ارزیابی شود. باستان شناس شواهدی از نظم دهی در هر گونه رسوبات و رابط های یافت شده در سایت به منظور تعیین گاهشماری نسبی سایت و تفسیر تاریخ سایت ثبت می کند. به منظور مستندسازی لایه‌بندی در سایت، باستان‌شناس ممکن است بخش‌های عمودی را در حین کاوش ترسیم یا عکس‌برداری کند. تکنیک های نموداری خاصی برای کمک به باستان شناسان در ثبت این اطلاعات ایجاد شده است. در نهایت، باستان شناس معمولاً به جزئیاتی مانند رنگ و بافت خاک، وجود و اندازه هر سنگ، اغلب با کمک نمودارهای مرجع برای استانداردسازی توصیفات، توجه می کند.

اگرچه همه باستان شناسان موافق هستند که نگه داشتن سوابق دقیق از کاوش برای عملکرد خوب ضروری است، مقدار معینی اختلاف نظر در مورد اینکه چه چیزی داده های باستان شناسی را تشکیل می دهد وجود دارد. بسیاری از اقدامات باستان شناس قرن هجدهم در مقایسه با اطلاعات دقیق سایت که اکنون حیاتی تلقی می شوند، خام به نظر می رسند – به عنوان مثال، موقعیت دقیق و خواص مغناطیسی خاک رس پخته شده. با این حال، اعمال امروز بدون شک برای باستان شناس قرن آینده درشت به نظر می رسد.