تعاریف

سیل (flooding | flood) یک مخاطره طبیعی ناشی از سرریز شدن آب مازاد بر ظرفیت کانال رودخانه ها به حریم های اطراف رودخانه است. گاهی در این سرریز شدن رودها سکونتگاه ها به زیر آب می روند که در این وضعیت مخاطره سیل تبدیل به سانحه سیل می شود. این موضوع که چه زمانی مخاطره تبدیل به سانحه می شود با توجه به درجه آسیب پذیری و برجهندگی سکونتگاه ها در مقاله مخاطرات طبیعی آمده است.

سیل یا سیلاب به معنی سرریز شدن آب (Water inundation) به زمین هایی است که در حالت عادی خشک هستند و معمولا در هنگام بارندگی های سنگین و هجوم امواج دریاها، دریاچه ها، و اقیانوسها به ساحل و ذوب سریع برف ها یا تخریب سدها و غیره روی می دهد. سیل را می تواند به معنی بالا آمدگی آب رودخانه ها و یا رواناب های (runoff) معابر دانست که موجب به زیرآب رفتن مساکن و خانه های سکونتگاه های شهری و روستایی می شود.

 

 

انواع سیل

 انواع عمده سیل عبارتند از سیل ساحلی، سیل ناگهانی، سیل دشتی، و سیل دره ای. خطرناک ترین نوع سیل از نوع ناگهانی است که به سرعت بدون هشدار یا با زمان هشدار کم روی می دهد. سیل های دیگر وجود دارند که در دوره های زمانی طولانی تری روی می دهند و روزها و گاهی هفته ها طول می کشند. شهر نشینی سریع و بی رویه و نیز گسترش شهر در جهت نقاطی که از نظر عوامل ایجاد سیل مثل نزدیکی به رودخانه، تقعر دامنه ها و نیز روی سطوح و لیتولوژی های نفوذ ناپذیر می تواند این حوادث را تشدید کند.

بنابراین شهر نشینی عامل اصلی آسیب پذیری از اثرات وقوع سیل در جهان می باشد. سیل های ناگهانی به سبب وجود خاک فشرده و سطوح نفوذ ناپذیر و آسفالتی مانند کاربری های شهری که مقدار آب کمی جذب می کنند، ایجاد می شوند. کاهش فضای باز و سیستم نامناسب دفع آب های سطحی و خانه سازی درکنار سواحل رودخانه ها از مشکلات شهری هستند که در تشدید وقوع سیل موثر اند (حسینی، 1387؛ قهرودی و نظام محله، 2013). بنابراین، عوامل عمده موثر در سیلاب می توانند شامل شیب و حالت مسطحاتی زمین و درواقع توپوگرافی هموار، فاصله تا رودخانه ها، فاصله زمین شناسی و انواع کاربری های متفاوت باشند. 

عوامل تشدید کننده سیل

در ایجاد و توسعه سیل به عنوان مخاطره ای که در بسیاری از استان های ایران از جمله در منطقه مطالعه این پژوهش هرازگاهی موجب بروز خسارات جانی و مالی به جوامع محلی و زیرساخت ها می شوند، عوامل متعددی موثر هستند.

این عوامل همانطوری که بحث شد می تواند در نتیجه تصمیمات انسانی در سطح محلی یا ملی و نیز نوسانات در عوامل محیط طبیعی روی دهد. به هرحال، چه این نوع رخدادها در نتیجه عوامل انسانی باشد و چه عوامل طبیعی، دخالت جوامع انسانی و تصمیمات آنها می تواند در اجتناب و تقلیل این خسارات نقش به سزایی ایفا نماید (هایندمن و هایندمن[1]، 2010).

این عوامل را می توان بطور خلاصه در زیر خلاصه کنیم.  

شهرنشینی

شهرنشینی احتمال رخداد سیلاب ها را بیشتر می کند چرا که رواناب سطحی به داخل شبکه های زهکشی را تسریع می کند. در قرن 21 ام با توسعه فناوری های مکانیکی نیرومند و همچنین رشد جمعیت جهان، شهرها به سمت اراضی کشاورزی سابق و بر روی تپه ها و کوهستان ها توسعه یافته اند. این توسعته شهرها به سمت کوه ها و تپه های اطراف شهرهای قدیم موجب شده است که مخاطرات طبیعی احتمال وضوع زیادی بیابد. بسیاری از این مطالعات شهری و روستایی با توجه به شرایط کنونی نیازمند تحلیل های ژئومورفولوژی و مدیریت جغرافیایی هستند. تنها با مدیریت جغرافیایی با دیدگاه های تخصصی ژئومورفولوژی می توان وضعیت کنونی شهرها را از نظر برنامه ریزی فضایی و اجرای برنامه ها اداره کرد. به همین منظور نیاز به تحلیل های ژئومورفولوژی برای کاهش اثرات منفی و خسارات به اهالی روستایی و شهروندان شهرها لازم و ضروری است.

 

راه سازی و جاده سازی

احداث جاده ها و شبکه های ارتباطی بطور کلی در محل های نامناسب و بدون مکانیابی درست و در نظر گرفتن تمامی عوامل می تواند بعد از گذشت مدتی که رفتار عوامل طبیعی در نتیجه پدیده هایی مانند تغییر اقلیم یا فرسایش تدریجی تغییر یابد، موجب رخداد سوانحی مانند سیل های فاجعه آمیز شود. خسارات سیل در شبکه های ارتباطی می تواند با آسیب رساندن به خودروها و نیز زیرساخت ها موجب خسارت به جامعه شود.

جنگل زدایی و تخریب زمین

جنگل زدایی و چرای بیش از حد دام ها (Over-grazing) فرسایش را افزایش داده و رسوبات را به بستر رودخانه اضافه می کند. این امر نهرها را پرشیب تر کرده و بیشتر مستعد سیل در پایین دست می کند. از طرف دیگر چرای بیش از حد دام ها می تواند با ضعیف کردن و از بین بردن پوشش گیاهی در بالا رفتن زمان تمرکز و نیز افزایش رواناب بارندگی موجب وقوع سیلاب های شدید در پایین دست شود. تخریب مراتع داخل حوضه های آبخیز بدون توجه به ملاحضات آبخیزداری می تواند موجب ایجاد و توسعه فرکندها (گالی ها | gully) در این زمین ها شود. توسعه گالی ها نیز می تواند شروع سیل را موجب شود. همه این موارد می تواند ناشی از فرهنگ اقوام و همچنین شیوه معیشت ساکان این آبادی ها باشد. این رفتار جامعه انسانی می تواند واکنش یا ریکشن محیط را برای اهالی همان جامعه ایجاد کند.

در این زمینه ها بررسی وضعیت اجتماعی ساکنان این دهات ها و مناطق روستایی با دیدگاه ژئومورفولوژی ضروری است. برنامه ریزی ژئومورفولوژی آبادی هایی که با خطر سیل مواجه هستند برای جلوگیری از خسارات ناشی از سیل ضروری است.   

معدن کاری

معدن کاری (Mining) و برداشت ماسه از کف بستر رودخانه ها باعث حذف رسوبات شده و انرژی اضافه نهر موجب فرسایش در پایین دست می شود. این امر همچنین ممکن است با تغییر مسیر کانال در تشدید سیلاب موثر باشد. تجمع رواناب در گودال های موقت ایجاد شده در کف بستر در نتیجه برداشت شن و ماسه و تخلیه ناگهانی آنها نیز می تواند موجب وقوع سیلاب در پایین دست شود. برای مشاهده نقشه معادن فعال و غیر فعال ایران و فعال سازی این معادن در گوگل ارث روی این لینک کلیک کنید.

 

احداث پل روی رودها

پل هایی که اطراف آنها پر شده و موجب باریک شدن بستر در محدوده پل شده اند، از جریان یافتن سیل روی دشت سیلابی جلوگیری کرده و موجب جریان عمیقتر و سریع تر آب زیر پل ها می شود. این جریان سریع تر در زیر پل ها در نتیجه باریک شدن کانال رودخانه در اطراف پل خود خطری برای تخریب پل می باشد. همچنین، پل ها در بسیاری از موارد مانعی در مسیر عبور آزادانه جریان در کانال هستند که به مرور زمان امکان برداشت این مانع توسط جریان های با قدرت بیشتر وجود دارد.

طبق یافته های تیم تحقیقاتی دانشگاه تهران (+)، البته ساختن پل ها همچنین می تواند هم در بالادست و هم در پایین دست پوشش گیاهی کناررودی (Riparian) ایجاد کند که بعد از مدتی با مسدود کردن مسیر کانال های اصلی و کاهش ظرفیت کانال در هنگام باران های سهنگین موجب سرریز آب رودخانه ها می شود. لذا طبق این مطالعه همیشه پوشش گیاهی رودکناری نمی تواند موجب کاهش سیل و دبی جریان شود.

خاکریزهای کنار رودخانه

از آنجایی که خاکریزهای کنار رودخانه[2] جریان را در داخل کانال اصلی محدود کرده و مانع پخش شدن جریان سیلاب بر روی دشت سیلابی می شوند، می توانند بطور موثری سطح آب را در طول سیلاب بالا برده و جریان سیل را در بالادست و پایین دست این خاکریز ها افزایش دهند. 

سدها

سدها که به منظور فراهم کردن نیروی برق، کنترل سیلاب، و آبیاری کشاورزی، و تفرج برروی رودخانه ها احداث می شوند، می توانند خود ایجاد کننده مخاطره سیل برای ساکنان پایین دست شوند. سدها با کاهش سرعت جریان آب در مخزن پشت سد موجب کاهش نیروی جریان آب شده و درنتیجه باعث رسوبگذاری در داخل دریاچه سد می شوند که در صورت نبودن این سازه به پایین دست انتقال می یافتند (نظام محله و همکاران، 1390). بدون این رسوبات، جریان آب بعد از سد دارای قدرت فرساندگی بیشتری در پایین دست است. این امر می تواند در بالابردن احتمال سیل در زیرحوضه های پایین دست موثر باشد.

شکستن سدها

شکستن سدها می تواند تحت تاثیر عواملی به وقوع بپیوندد. مهمترین این عوامل عبارتند از فرونشست یا فرسوده شدن ته سد، طراحی و ساخت ضعیف، یا زمین لغزش های بزرگ در بالادست سد به داخل مخزن. ایجاد زمین لغزش در نزدیکی سدها می تواند احتمال رخداد سیل را افزایش دهد. هرچند احتمال شکست سد پایین است اما در صورت وقوع این حادثه، بلایی فاجعه آمیز به وقوع می پیوندد. بنابراین، نزدیکی به سد ها یکی از عوامل تحریک کننده زمین لغزش ها و حرکات دامنه ای می باشد. سیلابهایی که در اثر شکستن سدهای انسان ساخته ایجاد می شوند در دره های باریک بسیار خطرناک تر هستند. 

برای مشاهده نقشه سدها در گوگل ارث می توانید از این لینک مربوطه لایه را دانلود کنید.

 

با توجه به عوامل بالا پارامتر های مختلفی در ارتباط با این عوامل وجود دارند که می توانند در تعیین محدوده های مستعد وقوع سیل و نیز پهنه های آسیب پذیر در برابر مخاطره سیل موثر باشند. این عوامل بطور کلی در گروه های عوامل اقلیمی، توپوگرافی، خاک، و عوامل انسانی دسته بندی می شوند (ژنگ و همکاران[3]، 2015). برای هر یک از این دسته های کلی می توان معیارهای مختلفی را در نظر گرفت (قهرودی و همکاران، 2014).