مکانیابی چیست؟

مکانیابی: تعاریف و مفاهیم

تصمیم گیری مکانی از جمله موضوعاتی است که به صورت روزمره با آن مواجه هستیم. در هر تصمیم گیری با معیارهای (Criteria) مختلفی روبرو هستیم و هدف تعیین بهترین گزینه (The best alternative) از بین گزینه های موجود خواهدبود. بنابراین، هدف انتخاب گزینه ای خواهد بود که به بهترین نحو رضایت تصمیم گیرنده را با در نظر گرفتن معیارهای مد نظر تأمین نماید.

بنابراین، گام مهم در رسیدن به هدف فوق استفاده از روش مناسبی است که مقایسه گزینه ها را به درستی انجام دهد و در این میان گزینه مناسب انتخاب شود. تعریف مکانیابی (Site selection) براساس سایت فوری آموز عبارت است از تصمیم گیری برای انتخاب مناسب ترین مکان از بین تمامی مکان های ممکن در یک منطقه معین براساس تعدادی معیار اولیویت بندی شده با استفاده از روش شناسی معین.

تصمیم گیری چند معیاره ( MCDA Multi Criteria Decision Analysis)[1]عبارت است از مفاهیم، رویکردها، مدل ها و روش هایی که ما را در ارزش یابی کمک می کند و به صورت وزنها، ارزشها و درجه اهمیت اولویت ها بیان می شود (Barredo , 1996) که نهایتاً کمک می کند که تصمیم گیری های بهتری صورت گیرد. در واقع، ما در زندگی روزمره برای هر انتخابی از یک سری معیارها استفاده می کنیم که هر یک از این معیار ها در درون خود نیز دارای ارزش های متفاوتی می باشند (ارزش های درونگروهی) که نمونه آن معیار قیمت در انتخاب مسکن یا تصمیم گیری برای سرمایه گذاری می باشد که از کمترین قیمت تا بالاترین قیمت ارزش گذاری می شود.

مقصود اصلی فنون ارزش یابی چند معیاره (Multi-Criteria Evaluation) این است که یک تعداد از گزینه ها (Options) را با حضور چندین معیار و اهداف متضاد مورد بررسی قرار دهیم (woodg,1983). برای انجام این مهم، ایجاد گزینه های سازگار و یک رتبه بندی (Ordering) از گزینه ها براساس درجه اهمیت آنها ضروری می باشد (Janssen,Bietweld1990). ترکیب فنون تحلیلی طراحی شده جهت کار با مسایل MCDA و در محیط GIS می تواند قابلیت کارکردی بهتری به کاربر بدهد.

برای دسته بندی، پردازش و دستکاری پایگاه داده های فضایی، نرم افزار GIS بسیار مفید است. در نتیجه ترکیب MCDA در محیط GIS می تواند به کاربر کمک کند تا فرایندهای تصمیم گیری را بهبود بخشد. در دهه اخیر MCDA در متن تصمیم گیری بر پایه GIS توجه قابل ملاحظه ای را به خود جلب نموده است که می تواند در حل وضعیت های مغایر برای افراد یا گروه ها در زمینه های فضایی بسیار مفید باشد. همچنین GIS ابزاری بسیار قدرتمند در پردازش اطلاعات مکانی و ارزیابی های انتخاب مکان مناسب می باشد.

روش مکان یابی ارزشیابی چند معیاره یا  MCDA  به این صورت است که ابتدا معیارها انتخاب می شود سپس به آنها ارزشهای درون گروهی داده می شود و با استفاده از روش وزن دهی مانند SAW به  آنها وزن داده می شود و در نهایت معیارها با هم ترکیب می شوند. یکی از مهمترین روش های وزندهی (Weighting) به معیارها استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی (Analytical Hierarchy Process) است. این مدل با عنوان مدل AHP شناخته می شود که با وزن دهی به معیار ها موجب می شود که درجه اهمیت یا همان ارجحیت (Preferences) معیارها را نسب به هم مقایسه کنیم. چون در تصمیم گیری مسلما همه معیارها برای انتخاب کیس ها باهم برابر نیستند.

انواع از زمینه هایی که میتوان با استفاده از روش مکانیابی تصمیم گیری بهتری داشت عبارتند از مکانیابی فروشگاه های زنجیره ای، مکانیابی مراکز انتقال خون، مکانیابی سایت های دفن پسماند، مکان یابی ایستگاه های آتش نشانی، مکانیابی دستگاه های خودپرداز بانک، مکانیابی انوع فروشگاه ها از جمله میوه فروشی، سوپرمارکت، بوتیک های لباس فروشی، فروشگاه لوازم آرایشی، فروشگاه لوازم خانگی، فروشگاه کالای خواب، فروشگاه لوازم برقی، مکانیکی، آرایشگاه ها، مکانیابی دفاتر اسناد رسمی، مکانیابی دفاتر خدمات قضایی، مکانیابی بانک ها، مکانیابی انبار های مصالح ساختمانی، مکانیابی فضای سبز، مکانیابی پست های برق، مکانیابی پل های عابرپیاده، مکانیابی ایستگاه تاکسی، مکانیابی ترمینال های درون شهری و برون شهری، مکانیابی ایستگاه های پلیس، مکانیابی صرافی ها، مکانیابی بیمارستان ها، مکانیابی پارکینگ های طبقاتی، مکانیابی تولیدی پوشاک، مکانیابی رستوران ها، مکانیابی پارک های تفریحی، مکانیابی استخرها و خدمات بهداشتی، مکانیابی خانه های بهداشت، مکانیابی تعمیرات انواع وسایل برقی، مکانیابی انواع خدمات سلامت، مکانیابی داروخانه ها و مکان یابی تمامی اصناف. تمامی این مکان ها و اصناف نیاز مند سامانه های مکان یابی برای توزیع مناسب و بهبود عملکرد خدمات رسانی به جامعه هستند. نتیجه آن علاوه بر بهبود خدمات رسانی می شود می تواند بازدهی اقتصادی و سودآوری هر یک از کسب و کار ها را نیز بهبود بخشد.

روش های مکانیابی با استفاده از دستورات و قابلیت های GIS و با استفاده از اطلاعات مکانی مناسب می تواند نقش مهمی در انتخاب بهینه سایت های مورد نظر داشته باشد.

برخی از معیارها به صورت درون گروهی بر اساس یک سری شاخص های پذیرفته شده و برخی معیارهای دیگر با استفاده از روش هایی خاص و با در نظر گرفتن ویژگیهای منحصر به فرد هر منطقه ارزش دهی می شوند. ارزش دهی هریک از معیارها با توجه به هدف مطالعه و اختصاصات منطقه به صورت نرمال در آمده و در نهایت چند نقطه مناسب بر اساس معیارهای تعریف شده انتخاب و براساس درجه تناسب آن با هدف، الویت بندی می شوند.

مکانیابی در GIS

انتخاب مکان در GIS (سیستم های اطلاعات جغرافیایی) به فرآیند شناسایی و ارزیابی مکان های بالقوه برای یک هدف یا فعالیت خاص بر اساس تجزیه و تحلیل داده های مکانی اشاره دارد. فناوری GIS به کاربران اجازه می دهد تا عوامل جغرافیایی مختلف، مانند نزدیکی به منابع، مقررات کاربری زمین، شرایط محیطی، شبکه های حمل و نقل، ویژگی های جمعیتی و روند بازار را تجزیه و تحلیل کنند تا مناسب ترین مکان ها را برای یک پروژه یا توسعه خاص تعیین کنند. انتخاب مکان در GIS شامل جمع‌آوری، سازمان‌دهی و تجزیه و تحلیل داده‌های مکانی برای ارزیابی مناسب بودن، امکان‌سنجی و سازگاری مکان‌های مختلف برای یک کاربری خاص، مانند ساخت یک مرکز جدید، مکان‌یابی فروشگاه خرده‌فروشی، برنامه‌ریزی پروژه‌های زیرساختی، یا انجام ارزیابی‌های محیطی است. با استفاده از ابزارهای GIS و تکنیک های تحلیل فضایی، تصمیم گیرندگان می توانند انتخاب های آگاهانه ای در مورد انتخاب مکان، بهینه سازی تخصیص منابع، به حداقل رساندن خطرات و به حداکثر رساندن موفقیت بالقوه پروژه های خود داشته باشند. برنامه GIS کاربران را قادر می سازد تا سایت های بالقوه را بر اساس معیارهای متعدد تجسم، مقایسه و اولویت بندی کنند و به آنها کمک می کند تا تصمیمات مبتنی بر داده را اتخاذ کنند که با اهداف و الزامات آنها هماهنگ باشد.

مهمترین معیارها در انتخاب مکان شهری چیست؟

در این قسمت به برخی از مهمترین معیارهایی که عمدتا در بیشتر مطالعات برنامه ریزی شهری برای مکانیابی استفاده شده اند، پرداخته ایم. این معیارها در انواع طرح ها و پژوهش های برنامه ریزی شهری با متد مکانیابی استفاده شده اند. این معیارهای فوری آموز را شما می توانید با توجه به مقاصد کار خود اصلاح و کم و زیاد کنید. جهت آشنایی با این مباحت و مطالعه بیشتر در مقاله فوری آموز “7 نوع از مفاهیم برنامه ریزی شهری توضیح داده شده است” (+).

در انتخاب مکان شهری، چندین معیار مهم نقش تعیین کننده ای در تعیین مناسب بودن و ماندگاری یک مکان برای توسعه یا پروژه خاص دارند. برخی از مهمترین معیارها عبارتند از:

1. دسترسی و حمل و نقل: نزدیکی به شبکه های حمل و نقل، مانند بزرگراه ها، حمل و نقل عمومی، فرودگاه ها، و راه آهن، برای اطمینان از دسترسی آسان برای ساکنان، کارکنان، مشتریان و بازدیدکنندگان ضروری است. این مفهوم عمدتا بر پایه مفهوم فاصله (Distance) در علوم جغرافیایی است. اتصال خوب به جاده های اصلی و گزینه های حمل و نقل عمومی می تواند تحرک را افزایش دهد، زمان رفت و آمد را کاهش دهد و کسب و کار و سرمایه گذاری را جذب کند. برای دانلود اکسل حجم و تعداد ترافیک محورهای کشور و تعداد شدآمد وسایل نقلیه به تفکیک سنگین و سبک و دانلود اکسل ها به آموزش ترافیک جاده ای مراجعه کنید.

2. منطقه بندی و مقررات کاربری زمین: درک قوانین منطقه بندی محلی، مقررات کاربری زمین (Landuse) و محدودیت های توسعه برای انطباق و تعیین کاربری های مجاز زمین، ارتفاع ساختمان ها، عقب نشینی ها و سایر پارامترهایی که ممکن است بر امکان سنجی پروژه تأثیر بگذارد، حیاتی است. برای دانلود انواع نقشه های کاربری اینجا کلیک کنید.

3. زیرساخت ها و تاسیسات: در دسترس بودن زیرساخت های ضروری، مانند تامین آب، سیستم های فاضلاب، برق، مخابرات و اتصال به اینترنت، برای حمایت از توسعه شهری و تضمین عملکرد و پایداری یک سایت حیاتی است.

4. جمعیت شناسی و تقاضای بازار: تجزیه و تحلیل روندهای جمعیتی، تراکم جمعیت، سطح درآمد، ترجیحات مصرف کننده و تقاضای بازار برای کالاها و خدمات می تواند به شناسایی بازارهای هدف، ارزیابی پتانسیل تقاضا و تنظیم برنامه های توسعه برای پاسخگویی به نیازهای جمعیت محلی کمک کند. برای دانلود اکسل جمعیت استان ها و شهرستان های ایران به تفکیک شهری و روستایی می توانید به بخش اکسل اطلاعات جمعیتی عددایکس مراجعه کنید.

5. ملاحظات زیست محیطی: ارزیابی عوامل محیطی، مانند خطرات طبیعی، شرایط خاک، بدنه های آبی، زیستگاه های اکولوژیکی، کیفیت هوا و خطرات آلودگی، برای به حداقل رساندن اثرات زیست محیطی، تضمین پایداری و رعایت مقررات زیست محیطی بسیار مهم است.

6. قابلیت اقتصادی: ارزیابی امکان سنجی اقتصادی، پویایی بازار، رقابت، در دسترس بودن نیروی کار، فضای کسب و کار و پتانسیل سرمایه گذاری یک مکان برای تعیین قابلیت مالی و موفقیت بلندمدت یک پروژه ضروری است.

7. عوامل اجتماعی و فرهنگی: در نظر گرفتن امکانات اجتماعی، دارایی های فرهنگی، امکانات تفریحی، موسسات آموزشی، خدمات بهداشتی، ایمنی عمومی و فرصت های مشارکت اجتماعی می تواند کیفیت زندگی، انسجام اجتماعی و زیست پذیری یک سایت شهری را افزایش دهد.

با ارزیابی دقیق و اولویت‌بندی این معیارها در انتخاب مکان شهری، ذینفعان (Stakeholders) می‌توانند تصمیمات آگاهانه بگیرند، خطرات را کاهش دهند، فرصت‌ها را به حداکثر برسانند و محیط‌های شهری پایدار (Sustaonable)، فراگیر و پر جنب و جوش ایجاد کنند که نیازهای ساکنان، مشاغل و جامعه را به طور کلی برآورده کند. براساس مطالعات فوری آموز این معیارها را می توان در موضوعات بخصوص با توجه به هدف و نوع مطالعه کمتر و یا بیشتر در نظر گرفت.

چگونه می توانیم سایت های جایگزین را در انتخاب سایت اولویت بندی کنیم؟

در اولویت بندی سایت های ممکن در مکانیابی، در نظر گرفتن عوامل و معیارهای مختلف برای تصمیم گیری آگاهانه ضروری است. در اینجا چند مرحله برای کمک به اولویت بندی سایت های بدیل بعنوان گزینه های ممکن وجود دارد:

1. تعریف اهداف و معیارها: با تعریف واضح اهداف و الزامات پروژه یا توسعه شروع کنید. معیارهای کلیدی که برای موفقیت پروژه مهم هستند را شناسایی کنید، مانند دسترسی، هزینه، تقاضای بازار، تاثیرات زیست محیطی، در دسترس بودن زیرساخت ها و مقررات منطقه بندی.

2. معیارهای وزن: برای هر معیار بر اساس اهمیت نسبی آن برای پروژه، وزن تعیین کنید. بسته به اهداف و اولویت های پروژه، برخی معیارها ممکن است وزن بیشتری نسبت به سایرین داشته باشند. این سیستم وزن دهی به اولویت بندی معیارها و هدایت تصمیم گیری کمک می کند.

3. ارزیابی سایت های جایگزین: داده ها و اطلاعات را در مورد هر سایت جایگزین، از جمله داده های مکانی، داده های جمعیتی، تجزیه و تحلیل بازار، ارزیابی های محیطی، در دسترس بودن زیرساخت ها و سایر عوامل مرتبط جمع آوری کنید. استفاده از ابزار GIS و تکنیک های تحلیل فضایی برای تحلیل و مقایسه سایت ها بر اساس معیارهای تعریف شده.

4. امتیاز سایت های جایگزین: یک سیستم امتیازدهی برای ارزیابی و رتبه بندی هر سایت جایگزین بر اساس معیارهای تعریف شده ایجاد کنید. امتیازات را به هر سایت بر اساس میزان رعایت معیارها و وزن های تعیین شده به آنها اختصاص دهید. سیستم امتیازدهی به تعیین کمیت مناسب بودن هر سایت کمک می کند و مقایسه را تسهیل می کند.

5. انجام تجزیه و تحلیل مبادله: مبادلات بین معیارها و سایت های مختلف را در نظر بگیرید تا پیامدهای انتخاب یک سایت بر سایت دیگر را درک کنید. نقاط قوت و ضعف هر سایت و همچنین خطرات و مزایای بالقوه مرتبط با هر گزینه را ارزیابی کنید.

6. تعامل با ذینفعان: ذینفعان مانند حامیان پروژه، اعضای جامعه، سازمان های نظارتی و سایر طرف های مرتبط را در فرآیند تصمیم گیری درگیر کنید. به دنبال نظرات، بازخوردها و دیدگاه های ذینفعان باشید تا مطمئن شوید که نیازها و نگرانی های آنها در فرآیند انتخاب سایت در نظر گرفته می شود.

7. تصمیم گیری: بر اساس ارزیابی، امتیازدهی و تجزیه و تحلیل مبادله، تصمیمی آگاهانه در مورد مناسب ترین و قابل اجراترین سایت برای پروژه بگیرید. تاثیر کلی، امکان سنجی و همسویی با اهداف پروژه را هنگام انتخاب سایت مورد نظر در نظر بگیرید.

با دنبال کردن این مراحل و در نظر گرفتن مجموعه ای جامع از معیارها، ذینفعان می توانند سایت های جایگزین را به طور موثر در انتخاب سایت اولویت بندی کنند، تصمیمات مبتنی بر داده را اتخاذ کنند و بهترین مکان را برای پروژه یا توسعه خود انتخاب کنند.